جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پایان نامه به بررسی ادله شیعه و معتزله در مقوله جبر و اختیار از منظر فرقه معتزله و شیعه امامیه می‌پردازد و میزان استحکام ادله و راهکارهای آنان در اثبات مختار بودن انسان و تفاوت دیدگاه‌های یشان در این زمینه را تحلیل می‌کند. نویسنده در قالب چهار فصل تفاسیر مختلف شیعه و معتزله را در مبحث جبر و اختیار و راه میانه‌ای به نام امر بین‌الامرین از منظر اهل بیت( را بررسی کرده است. وی در فصل اول به بررسی کلیات تحقیق، مانند بیان مفهوم لغوی و اصطلاحی جبر و اختیار، مکتب‌های جبر و اختیار و پیشینه تاریخی آن، معانی لغوی اختیار و مترادف آن (حریت و آزادی) و اهمیت این مسأله در آموزه‌های اسلامی می‌پردازد. در فصل دوم ضمن معرفی شیعه و معتزله، ظهور و پیدایی هر یک، مهم‌ترین اصول فکری هر کدام در مورد عدل الهی و روش فکری آنان در علم کلام اسلامی بررسی شده است. نگارنده در فصل سوم با اشاره به دیدگاه‌های معتزله درباره تفویض یا اختیار مطلق، پیامدهای منفی این دیدگاه را شرح می‌دهد. او در عین حال ادله عقلی مبتنی بر اراده و اختیار انسان را در انجام و عدم انجام تکالیف شرعی و معیارهای مدح و ذم افعال انسان بر اساس همین اختیار را بررسیده و دلیل‌های نقلی مبتنی بر مختار بودن آدمی از آیات قرآن و برخی روایات و مخالفت داشتن مسأله جبر با توحید و عدل الهی و پاسخ بعضی اشکال‌ها در این زمینه را نیز مطرح کرده است. نویسنده در فصل چهارم به تبیین مسأله امر بین‌الامرین (دیدگاه اهل بیت) پرداخته و ضمن ارائه تفسیرهایی چند از متکلمان شیعه و اهل سنت و فلاسفه مسلمان، به نقد و ارزیابی برخی از آن‌ها می‌پردازد.

در سنت فلسفۀ اسلامی به دلیل اذعان به ناکامی نفس در دستیابی به کنه وجودی و نفس الامریِ اشیا مسئلۀ اطلاق گراییِ معرفتی بروزی جدی می یابد. اما در این بین، نگاه ملاصدرا به این مسئله رویکردی متمایز را ارائه می دهد. صدرا در تفکر عام خویش، طبق مشرب فلاسفه، توانایی نفس در شناخت حقایق اشیا را آماج تردید قرار می دهد. با وجود این، در رویکرد نهایی اش بر اساس برخی مبانی وجودی و معرفتیِ تفکر خویش، دغدغۀ این مسئله را طرح می کند و در نهایت، راهکاری پیش می نهد. ملاصدرا در گام اول اذعان می دارد که به دلیل اختلاط محاکی ادراکات حسی و خیالی با نقص و شرافت وجودی محاکی ادراکات عقلی و همچنین خساست وجودی نفس که لازمۀ حدوث جسمانی آن است، محتمل است ادراکات نفس قرین ابهام و عدم وضوح گردد و در حد ظواهر و اعراض اشیا باقی بماند. اما وی در گام نهایی با تأکید بر ماهیت وجودی حقیقت علم، اشتداد نفس و تعالی آن از خساست جسمانیه را مرهون فرایند وحدت عاقل و معقول می داند. صدرا معتقد است به هر میزان که نفس در فرایند وحدت با ادراکاتش گسترش بیشتری یابد، به همان میزان از نقایص وجودی و شواغل معرفتی تعالی می یابد و در نتیجه، ادراکاتی مأخوذ از کنه و ملکوت اشیا و محاکی نفس الامری را به دست می آورد.