آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

صفت «اراده» یکی از صفات الهی است که موصوف آن در عالم تعین ثانی است و در قالب حقایق علمی الهی به نام اعیان ثابته ظاهر می‌شود و در عالم دنیا در مظاهر این حقایق که مخلوقاتی مانند انس و جن هستند، تجلی نموده است و در جایگاه یکی از شاخص‌ترین صفات است. آنچه به اهمیت موضوع ما می‌افزاید، انتساب این وصف از حیثیتی به عالَم الهی و اُلوهیتِ حق‌تعالی است و از جهتی به مظاهر و سایه‌های مقام الوهیت و اعیان ثابته که اعیان خارج از مرتبه و تعین الهی حق یعنی انسان‌ها هستند؛ نیز نسبت موجود میان «اراده حضرت حق‌تعالی» با «اختیار انسان‌ها» است. از کهن‌ترین روزگاران دانش عرفان اسلامی به تعریف و بررسی این موضوع پرداخته است. در این جستار نگاهی اجمالی به احوالات شیخ صدرالدین محمد بن ‌اسحاق قونوی و شخصیت ایشان انداخته شده است و از باب اهمیت و نیاز موضوع مقاله به یکی از مهم‌ترین پایه‌های فکری ابن‌عربی و قونوی به نام اعیان ثابته (سرّ القدر عرفانی یا حقایق موجودات در تعین ثانی) که ظرف وجودی تجلی صفات الهی از جمله «اراده» است، اشاره شده است و به تناسب ارتباط میان «اعیان ثابته» با «اسماء الهی» به هر دو موضوع نگاهی افکنده شده است؛ نیز دربارۀ کیفیت ارتباط صفات الهی با اعیان ثابته و ارتباطی که این صفات و احکام الهی با استعدادات موجود در اعیان ثابته دارند، از نگاه قونوی اشاره شده است. خواهیم گفت قونوی معتقد است بین «اراده و اختیار» انسان‌های غیرمحققی که هنوز به مرتبۀ شهودِ علم الهی یا عالم اعیان ثابته (در تعین ثانی) واصل نشده‌اند، با «اراده» حضرت حق‌تعالی به دلیل وجود تردید و ترددهایی که در آنها وجود دارد؛ تفاوت وجود دارد. زیرا این تردیدها که سرچشمه اختیار و قدرت بر انتخاب است در مورد حق‌تعالی صادق نیست و منتفی است؛ اما آن دسته از ایشان که به مرتبه تعین ثانی که موطنِ اعیان ثابته است رسیده‌اند، اراده آنها با اراده الهی یکی است.

پژوهش حاضر جایگاه عقل و ادراکات عقلی نزد عارفان را بررسی کرده و در این زمینه، دیدگاه‌های صدرالدین قونوی، یکی از پیشگامان عرفان نظری را تحلیل نموده است. وی ازجمله اندیشمندانی است که تندترین و گسترده‌ترین نقدها را نسبت به ارزش ادراکات عقلی ارائه کرده است. مسئلة اصلی این پژوهش نقد و بررسی استدلال‌های قونوی در نفی اعتبار ادراکات عقلانی است. به همین منظور، هشت استدلال او ارزیابی گردیده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد هیچ‌یک از این استدلال‌ها قادر به اثبات مدعای قونوی مبنی‌بر بی‌اعتباری عقل نظری نیست، بلکه تنها نتیجة حاصل از برخی از این استدلال‌ها، محدودیت عقل انسان در شناخت حقیقت و کنه اشیاست؛ امری که فیلسوفان نیز آن را پذیرفته‌اند.

دیدگاه صدرالدین قونوی در عرفان و صدرالدین شیرازی در حکمت متعالیه، گرچه در برخی مسائل نزدیک به هم هستند، اما در بسیاری از جهات نیز متفاوت، بلکه متقابل‌اند؛ از جمله مسائل مهمی که اختلاف دو دیدگاه صدر الدین شیرازی و صدر الدین قونوی را روشن می‌سازد، مبحث صفات خداوند در مرتبۀ ذات حق است؛ این دو دیدگاه تفاوت‌های بنیادین دارند؛ زیرا در دیدگاه قونوی، صفات با معانیِ متفاوت با معنای ذات حق، به مرتبۀ ذات حق راه ندارند؛ حال آنکه در دیدگاه حکمت متعالیۀ صدرالدین شیرازی، این صفات با اینکه اختلاف مفهومی دارند، اما مصداقاً عین ذات حق‌اند؛ همچنین صفات در نظر قونوی، موجود مجازی و با دو رتبه تأخر از مرتبۀ ذات، موجود بالعرض‌اند، اما در نظر صدرالمتألهین، موجود بالذات و حقیقی‌اند و بدون تأخر از مرتبۀ ذات، تحقق دارند و تفاوت‌های دیگری که در مقالۀ حاضر مشاهده می‌کنید؛ در پایان، رجحان دید عرفانی بر دید فلسفی بیان می‌گردد.

فیلسوف آنگاه که به مطالعۀ هستی می‌ۤپردازد با پرسش از وحدت و کثرت هستی نیز روبه‌رو می‌شود، و آنگاه که کثرت را می‌ۤپذیرد، می‌کوشد تا پس از تعیین موضوع کثرت ـ یعنی نشان دادن آنچه که متکثر است ـ از مراتب و طبقات آن امور متکثر آگاه گشته و به تبیین و اثبات مراتب نظام هستی بپردازد. این پژوهش با تمرکز بر دو مسألۀ بنیادین هستی‌شناسانه در اندیشۀ صدرالمتألهین شیرازی و صدرالدین قونوی نشان داده است که: صدرالمتألهین شیرازی بر اساس باور به اصالت وجود، پرسش از مراتب نظام هستی را به گونه‌ای تحلیل کرده که برآیند آن دو نوع مرتبه‌ مندی حقیقی و مجازی برای نظام هستی است؛ در مقابل اما صدرالدین قونوی را می‌توان بر اساس تعریف و پاره‌ای از احکامی که برای اعیان ثابته برشمرده در فهرست باورمندان به اصالت ماهیت جای داد و گونه‌ای خاص از مرتبه‌ مندی برای نظام هستی بر پایۀ اصالت ماهیت را به او مستند ساخت؛ اگر چه ملاحظۀ تمام احکامی که او برای اعیان ثابته بر شمرده، و نیز مشاهدۀ جایگاه دقیق ایدۀ اعیان ثابته در منظومۀ فکری او موجب می‌شود که پرسش از مراتب نظام هستی در اندیشۀ قونوی فارغ از مسألۀ اصالت وجود و اصالت ماهیت تحلیل شود.