آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

«تشبيه» انسان‌وار دانستن خداوند، و «تنزيه»، دور دانستن خدا از نقايص مخلوقات است. بسياري رابطة اين دو را مانعة‌الجمع دانسته‌اند، و حال آنکه در متون ديني، تنزيه همراه با تشبيه است، بلکه در دل هر تنزيه، تشبه نهفته. در ابتدا، جمع ميان تشبيه و تنزيه متناقض مي‌نمايد. خداوندي که از نقايصِ مخلوقات دور است، چگونه بدان‌ها از رگ گردن نزديک‌تر است؟ عرفان نظري با ارائة نظامي وجودشناسانه، به تبيين اين مسئله نشسته ‌است. ذات حق به اطلاق مقسمي، نه‌تنها از تشبيه، بلکه از تنزيه نيز مبراست. مقام ذات را مي‌توان فوق تشبيه و تنزيه دانست؛ زيرا در آن مقام، خلقي راه ندارد. بر اساس وحدت شخصي وجود، حق وجود بالذاتِ حقيقي است و همه جا را فراگرفته. پس از مقام ذات، ماسواي حق، تجليات، و شئونِ حق هستند که وجودي بالعرض دارند و البته داراي نفس‌الامر هستند. وجود بي‌نهايت حق در دل هر ذره، موجود و فراتر از آن نيز هست. اين وجود بي‌نهايت داراي تمايز احاطي است و بر همة تجلياتش، احاطة وجودي دارد. بنابراين، در مقام کثرت، حقِ بي‌نهايت در دل هر ذره، وجود دارد و آن موطن را پرکرده است، اما در عين حال، از آن نيز فرا مي‌رود و ماوراي آن را نيز دربرمي‌گيرد. پس هر تجلي خداوند در عين‌حال که حق است، در همان حال حق نيست؛ به اين معنا که خلق، حق است؛ اما حق فقط خلق نيست، بلکه ماوراي خلق نيز هست.

بحث درباره سرشت و ماهيت کليات يکي از مهم‎ترين و پرچالش‌ترين مسائل تاريخ انديشه فلسفي است. برخي فيلسوفان از جمله افلاطون و ارسطو، اعتقاد داشتند کليات مصداق خارجي دارند و گروهي منکر چنين وجودي بودند. بيشتر تجربه‌گرايان مصداق خارجيِ کليات را انکار کرده‌اند. جان دُوئي فيلسوفي تجربه‌گرا بود که برخلاف اکثر آنان معتقد بود حقايق کلي در خارج مصداق دارند. او مي‌خواست با حفظ مباني تجربه‌گرايانه‌اش مصداقي عيني براي کليات فراهم کند. «روش» امري است که او را به خواسته‌اش رسانده است. او مدعي بود روش در عين اينکه امري عيني و کلي است، مصداق خارجي حقايق کلي هم هست. موضوع اين مقاله، تبيين، تحليل و نقد اين فرضيه است. بررسي‌ها نشان داد تبيين تجربه‌گرايانه او از کليات قانع‎کننده نيست و روش هم نمي‌تواند مشکل کليات را حل کند. به همين دليل او بايد از ميان تجربه‌گرايي و پذيرش کليات، يکي را فداي ديگري کند.

در باب تجربه دینی مباحث مهمی مطرح است، اما مهم‏ترین مباحث در این زمینه بر محور سه مسئله است: چیستی تجربۀ دینی، ارزش معرفت‏شناختی تجربه دینی به طور عام و ارزش الهیاتی تجربه دینی به طور خاص. در این پژوهش به اختصار این سه مسئله بررسی خواهد شد و تفاوت نگاه غربی و اسلامی به مسئله تجربۀ دینی و نقش متفاوت این پدیده در دو سنت یادشده خاطرنشان خواهد گردید. جان کلام این است که تجربۀ دینی برای صاحب تجربه ممکن است از ارزش معرفتی بالایی برخوردار باشد، اما کسانی که فاقد چنین تجربه‏ای هستند، الزام منطقی به قبول دستاوردهای آن ندارند؛ گرچه چنین تجربه‏هایی می‏توانند نقش تأییدی و الهام‏بخشی داشته باشند. برخی متألهان غربی تجربه دینی را گوهر دین پنداشته و برخی دین را مبتنی بر آن دانسته‏اند، اما در سنت اسلامی از تجربۀ دینی برای فهم عمیق‏تر دین و نیل به درجات بالاتری از ایمان سود جسته‏اند.

به نظر می رسد از مهم ترین ارکان جهان بینی عرفانی توجه به دو ساحت «ظاهر» و «باطن» واقع است. بر این اساس، هر امر واقعی، اعم از عالم و آدم و حتی حضرت باری تعالی، دارای این دو شأن هستند. علوم ظاهری در پی شناخت ظاهر عالم هستند، اما عرفان کوشش انسان برای راه یافتن به باطن هستی است. این آموزه از ارکان اندیشه عرفانی مولانا جلال الدین بلخی و کلید فهم اندیشه ها و آثارش به ویژه شاهکار او «مثنوی معنوی» است. هدف این نوشتار، بیان دیدگاه مولوی در این زمینه است و روش آن، استخراج ابیات مربوطه از مثنوی معنوی و شرح و تفسیر آنهاست. دستاورد این تحقیق این است که از نگاه مولوی، عالم، آدم، معرفت، دین، قرآن، عمل انسان و هر حقیقت دیگری دارای ظاهر و باطن یا بطونی است و معرفت اصیل، رسیدن به آن بطون است. دین داری و دین ورزی عارفانه کشف جغرافیای باطن و زیستن در آن است.

از آنجا که گرایش های عرفانی ریشه در فطرت آدمی دارند و از طریق عرفان میتوان به آرامش رسید، عرفان همواره برای بسیاری جاذبه داشته است. البته، عرفانْ مهم و مطلوب است، ولی میتواند دشوار و خطرساز هم باشد؛ زیرا برخی برای دستیابی به مقاصد نفسانی خود نحله ها و فرقه هایی را جعل کرده، و جمع کثیری را فریفته و به دنبال خود به راه انداخته اند. آمیخته شدن درست و نادرست، و مشتبه شدن حق و باطل، راه انتخاب صحیح را بسته و بسیاری را در وادی حیرت و سرگردانی افکنده است. از این رو، شناخت لغزشگاه ها در عرفان و تشخیص عرفان های کاذب و مکتب های شبه عرفان ضروری است. با توجه به رواج روزافزون فرقه های گونه گون انحرافی و گسترش فزاینده انواع عرفان های دروغین نوظهور در کشور ما، طرح این بحث نمیتواند صرفا دغدغه علمی و آکادمیک باشد؛ بلکه تکلیفی الهی است. انحراف از توحید، عدم اتّصال به وحی معتبر، اباحیگری و دوری از شریعت، گریز از اجتماع، خودمحوری و بیاعتنایی به خلق از اهم ویژگیهای عرفان های کاذب و ناقص است.

الهیات عرفانی در مقابل الهیات عقلی طبیعی و وحیانی تاریخی است. الهیات طبیعی، خداشناسی عقلی، الهیات وحیانی، خداشناسی نقلی و الهیات عرفانی، خداشناسی شهودی است. الهیات عرفانی در اسلام در عین اینکه شهودی است از یکسو از تحلیل عقلی بهره میبرد و از سوی دیگر از چراغ هدایت وحی نور میگیرد. حاصل بهره گیری از عقل، نقل و کشف الهیاتی است که گرچه روش، ساختار، مفاهیم و تبیین ویژه خود را دارد اما در هماهنگی با عقل و شرع است. عارف با سلوک عرفانی برگرفته از شریعت بنوعی معرفت بیواسطه و بصیرت قلبی نسبت به خداوند میرسد که بینیاز از استدلال عقلی بر اثبات وجود خدا میشود. او به معرفت بیواسطهیی از خدا میرسد که نیازی بوساطت هیچ موجودی ندارد. و به چنان مرتبهیی از یقین میرسد که گرد هیچ شک وهمی بر دامنش نمینشیند. چون ذات خدا مطلق و نامتناهی است و نیل به آن برای احدی میسور نیست، عمده مباحث الهیات عرفانی پیرامون اسماء و صفات حق تعالی است. از اینرو محور الهیات عرفانی در اسلام کاوش در اسماء و صفات است و چون عالم چیزی جز تجلی اسماء حق نیست خداشناسی عرفانی در عین حال جهان شناسی نیز هست. کوشش نگارنده در این مقاله ارائه تحلیلی اجمالی از این مکتب الهیاتی است.

مکتب تصوف از آغاز با کج روی و کج اندیشی هایی همراه بوده است که می توان مهم ترین آنها را بی اعتنایی به شریعت وحیانی دانست. اندازه این انحراف در همه زمان ها و نزد همه صوفیات یکسان نبوده است و بسا کسانی که از درون خود این مکتب و به نقد هم کیشان خود پرداخته اند. هدف ما، در این نوشتار نه آن است که میزان پایبندی علمی صوفایان به احکام شریعت را بسنجیم، و نه اینکه در موارد اختلاف آنان با فقیهان در حکمی از احکام شریعت، به داوری بنشینیم. بلکه مقصود این نوشتار، بررسی مبانی نظری شریعت گریزی در آیین تصوف است. با نگرشی کلی به آیین تصوف و بررسی سخنانی که بسیاری از آنها در لابلای حکایات گوناگون پراکنده است، می توان دلیل صوفیان برای شریعت گریزی را بر چند مبنای اصلی استوار نمود: 1- جداسازی شریعت از طریقت و حقیقت، و پافشاری بر این ادعا که حقیقت یافتگان، از شریعت بی نیاز می گردند. 2- تأکید بر مقام ولایت و خارج ساختن آن از انحصار عده ای خاص و بیان سخنانی از این دست که «بدعت اولیای کرام به منزله سنت انبیای عظام است» 3- تلاش برای نشان دادن هدف اصلی آموزه های دینی و افزودن این اصل که هدف، توجیه گر وسیله است. 4- ادعای آن که برخی از سالکان راه خدا چنان مست جمال الهی می گردند که عقل خود را از دست می دهند و بر این اساس، از بند تکلیف رهایی می یابند. در این نوشتار، با استناد به منابع اصلی صوفیان، هر کدام از این مبانی را در فصلی جداگانه مطرح ساخته و سپس به نقد و بررسی آنها پرداخته ایم.