آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

زهد و ساده‌زیستی همواره به عنوان یکی از فضایل مهم اخلاقی و دینی مورد تأکید اهل بیتb و به ویژه امام علی علیه السلام بوده است. بررسی محتوای نهج البلاغه درباره زهد موضوع این تحقیق است که با روش تحلیل مضمون و پس از تحلیل لغوی زهد انجام گرفت. رسیدن به الگوی زهد از سه منظرِ چیستیِ زهد، چرایی و چگونگی زهدورزی سؤالاتی هستند که ابعاد مختلف الگوی زهد در نهج البلاغه را روشن ساختند. در این مسیر، ابتدا همه متون مرتبط با زهد، از خطبه­ها، نامه­ها و حکمت­های نهج البلاغه گزینش و در جدولی مقابل هر متن، مضمون یا مضامین پایه­ای حاکی از ابعاد مختلف زهد استخراج گردید و در نهایت، این مضامین در قالب سه جدول چیستی، چگونگی و چرایی زهد سامان یافتند؛ بدین صورت که میان مضامین هر جدول دسته­بندی شد و هر یک ذیل عناوین کلی­تر به عنوان مضامین سازمان­دهنده قرار گرفتند. نتیجه آنکه در نهج البلاغه، ماهیت زهد، رغبت نداشتن به دنیا و در آرزوی دنیا نبودن است و دلیل آن، کوچک­انگاری دنیا در برابر آخرت و اسباب زحمت بودنِ دنیاخواهی است. همچنین بیشتر مضامین درباره چگونگی زهدورزی است که به شکل قناعت به اندازه کفایت نمودار ­می­شود.

واژۀ تک­آمدِ «هلوع» در قرآن (معارج/ 19) به تصریح برخی مفسران و براساس آرای مختلف لغوی و تفسیری، از لغات غریب و دشوارفهم قرآن است که تعریف آن به «جزوع» و «منوع» در دو آیۀ بعدی، دانشمندان را از ضبط دقیق معنای آن غافل کرده است. کشف معنای اصلی مادۀ هلع و نمودهای مختلف آن از طریق بررسی­های لغوی، هدف اول این جستار بوده و البته سؤال اصلی، نحوۀ ارتباطِ هلوع با جزع و منع، آن­هم در صیغۀ مبالغۀ آن‌ها است. دو معنا و تفسیر مشهور هلوع به «شدتِ جزع» و «شدتِ حرص»، از عهدۀ برقراری این ارتباط بر­نمی­آیند. تحقیق حاضر با روش توصیفی­ـ تحلیلی روشن می­کند که معنای محوری هلوع، «خالی بودن درون از منبع قوت» است که از طرفی با ضعف و سستی همراه است و از طرف دیگر در دو شاخۀ «سبکی» و «گرسنگی شدید» سر برمی­آورد. هریک از این­دو، با نوعی بی­قراری و حرکت همراه است و در حضور عوامل شتاب­دهنده، نمودهای مختلف سرعت، جدیت، مبالغه و ... در این ماده تجلی می­یابد. هلوع در قرآن، درباره انسانِ تهی از ایمان و مضطرب به­کاررفته و ناظر به مبالغه و شدتِ عمل او در شر و خیر است؛ یعنی، مستقیماً به معنای جزع و منع ارتباطی ندارد.

کشف تناسب و ارتباط میان آیات یکی از دغدغه‌های اصلی در طول تاریخ بوده است. همگام با تلاش قرآن‌پژوهان، برخی از محققان غربی که موافق تناسب در متن قرآن بودند، با به‌کارگیری رهیافتی نو، سعی در اثبات چهرۀ پیوستۀ قرآن داشتند. نیل رابینسون به‌عنوان چهرۀ اصلی این جریان، با استفاده از مدل خود، مبتنی بر نظریۀ بلاغت سامی، به اثبات انسجام ساختاری سوره‌های مدنی پرداخت. رابینسون با بررسی پیوند آیات این سوره‌ها، ضمن اثبات نظم و ساختار منسجم، ارتباط و اتصال لفظی و معنایی درون سوره‌ها را آشکار می‌سازد. این مدل بر پایۀ تکرار الفاظ استوار است. ابتدا به بخش‌بندی آیات پرداخته و سپس با استفاده از واژگان قلاب‌دار، دو بخش مجاور همچون زنجیره­ای به یکدیگر متصل می‌شوند. این پژوهش با روش تحلیل محتوا بر مبنای مدل آینه‌ای نیل رابینسون، به کشف پیوستگی سورۀ حدید پرداخته است. پس از تعیین بخش‌های سوره، ارتباط میان بخش‌ها به‌واسطۀ واژگان قلاب‌دار بررسی شده و در نهایت، ساختاری متقارن از بخش اول به بخش آخر و بخش دوم به بخش ماقبل آخر به‌صورت مدل آینه‌ای ارائه شده است. غرض سوره بر اساس مدل، تشویق به انفاق است.

تفاوت‌های فردی یکی از بنیادی‌ترین واقعیت‌های زندگی انسان‌ است. شناخت تفاوت‌ها، حکمت‌ها و نتایج آنها اهمیت بسزایی در ساخت جهان‌بینی انسان و تعاملات اجتماعی او دارد. از سوی دیگر، پاسخ به پرسش‌ها و رفع ابهاماتِ پیرامون موضوع مهمی همچون عدل الهی، در گرو شناخت حکمت‌ها و نتایج تفاوت‌های فردی است. این پژوهش با تفاوت گذاشتن میان حکمت (فلسفه وجود) و نتیجه (پیامد حضور) تفاوتهای فردی، آیات و روایات مرتبط با موضوع را بررسی می‌کند. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است بدین صورت که پس از گردآوری آیات و روایات با ابزارهای جستجوی کتابخانه‌ای، به تحلیل محتوای آنها می‌پردازد. رهاورد پژوهش در خصوص حکمت تفاوت‌ها گویای آن است که: اراده الهی، خداشناسی، استخدام و به کارگیری افراد، قوام زندگی بشر، ایجاد جایگاههای متفاوت و وظایف گوناگون، شناخت یکدیگر، آزمایش الهی و نمایش عدل الهی از مهم‌ترین حکمت‌های تفاوت‌های فردی در آیات و روایات هستند. همچنین مهم‌ترین نتایج و پیامدهای این تفاوت‌ها عبارتند از: تفاوت در مسئولیت‌ها، قضاوت نکردن یکدیگر، مشورت، پرهیز از عیب‌جویی و سرزنش دیگران، عفو و عذرپذیری و رعایت توان در تکالیف.

کوثر با 3 آیه، کوچکترین سوره قرآن است. روایات و آرای تفسیری زیادی که درباره کلمات اصلی سوره ‏‏(کوثر، صلات، نحر، ابتر) وارد شده، که گاهاً متعارض‌اند. پژوهش حاضر بر آن بوده است که با ابزار ‏گردآوری کتابخانه‌ای، و استفاده نظریه کارگفت و تحلیل لغوی، نقد حدیث، نظریه کارگفت و تفسیر قرآن به ‏قرآن، به بررسی و نقد اقوال مطرح درباره کلمات سوره کوثر بپردازد. سؤالات پژوهش به مصداق اصلی کوثر، ‏رابطه آن با مصادیق دیگر و معنای صحیح صلات، نحر و ابتر می‌پردازد. یافته‌های پژوهش می‌گوید پیامبر ‏‏(ص) دغدغه هدایت و شفاعت را توأمان داشته است. فاطمه (س) مصداق اصلی کوثر است و «حوض» با ‏موضوع شفاعت اهل بیت (ع) در کنار پیامبر (ص)، تأویل کوثر در آخرت است. مراد از صلات و نحر، نماز ‏شکری ویژه پیامبر (ص) با نشانی حاکی از خضوع یعنی بالاآوردن دستها در تکبیرهای نماز به ‌ویژه تکبیرة ‏الاحرام است. کاربست ساختار کارگفت نیز شأن و شخصیت زن را با نزول سوره کوثر با مصداقِ حضرت ‏فاطمه (س) ارتقا داد و در جهتِ منزلت والای این لطفِ ویژه خداوند دستور داد نماز شکر بخواند و ‏بالاترین و بهترین ثروتش را برخلافِ بافت نزول عقیقه کند.‏

دستیابی به معنای درست مفردات قرآنی اساس تفسیر است که کمال آن، با تحلیل معنای واژگان در سیاق آیات و دستیابی به شبکه معنایی کلمات صورت می‌گیرد. واژۀ «رجس» یکی از کلمات ارزشی در قرآن کریم است که 10 بار و در 9 آیه ازجمله در آیه مهم تطهیر (احزاب: 33) آمده است. پژوهش حاضر پس از بررسی در معنای اصلی «رجس» و معانی برآمده از آن، براساس روش معناشناسی به استخراج مفاهیم هم‌نشین و جانشین «رجس» در قرآن می‌پردازد. معنای اصلی «رجس»، حرکت، لرزش، اضطراب و شیوع تند و گسترده (بوی بد یا صدای بلند و آزاردهنده) است که باعث تنفر و دوری می‌شود. با بررسی روابط معنایی «رجس» در آیات قرآن روشن می‌شود مهم‌ترین هم‌نشین‌های «رجس» با رابطۀ مکملی، الفاظ «قَدْ وَقَعَ»، «من رَّبِّکُمْ»، «اللّهُ»، «یجْعَلُ»، «مَیْتَةً»، «دَمًا مَّسْفُوحًا»، «لَحْمَ خِنزِیرٍ»، «لِیُذْهِبَ»، «فَاجْتَنِبُوا»، «الْخَمْرُ»، «الْمَیْسِرُ»، «الأَنصَابُ»، «الأَزْلاَمُ»، «فَأَعْرِضُواْ» و «فَزَادَتْهُمْ» است. رجس بر محور جانشینی با واژگانی چون «القول» (حکم به عذاب)، «الرِجز»، «الظنّ»، «المشرکون» و «الشیطان» دارای هم‌معنایی نسبی است؛ به ‌طوری که هر کدام از آنها یکی از مصادیق «رجس» نیز محسوب می‌شوند. وجه جامع معانی «رجس» در قرآن، «دوری» است که در دوری از رحمت الهی، ایمان و طهارت نمودار می‌شود. خداوند با موهبت عصمت به اهل بیت(ع)، آنها را از همۀ انواع «رجس» (زمینه‌ساز دوری از ایمان) مصون داشت.

یکی از آموزه های دینی مسلمانان عالم ذر است. ازآنجاکه تعمیق فهم عقاید دینی به منظور قوت بخشی به ایمان و نیز توانمندسازی در مقابل شبهات ضروری است، با بررسی آرای مختلف اندیشمندان مسلمان به این بحث پرداخته شده است. متفکران مسلمان این بحث را از برخی آیات قرآن و نیز روایات وارده اخذ کرده اند. در عالم ذر، انسان به ربوبیت خدا و عبودیت خود شهادت داده است. دربارة کیفیت این عالم بحث های فراوانی در گرفت و نظرات مختلفی نیز ارائه شده است. در مجموع هفت نظریه احصا شده که عبارت اند از: حجت بودن ظاهر روایات و روا نداشتن هر گونه تأویل در آن، قول به قدم ارواح بدون بدن، اختصاص عالم ذر به گروهی خاص از انسان ها نه همة آنها، مجاز و تمثیل بودن آیات و روایات وارده، تفسیر این عالم به اخذ پیمان با بیان واقع از طریق وحی و عقل، قول به شیئیت ماهیات و ثبوت معدومات، و تفسیری باطن گرایانه از معنای آیات و روایات مربوط به عالم ذر. بسیاری از این نظرات و اقوال با مشکلاتی همراه اند که به راحتی قابل حل نیستند؛ اما از میان آنها قوی ترین نظر تفسیری است که باطن گرایان بیان داشته اند.

بر مبنای روایات بحارالانوار، شیوه‌های سوگواری به دو بعد فردی و اجتماعی تقسیم شد و مصادیق هر یک به ترتیب مورد بحث قرار گرفت. بر همین اساس، آثار سوگواری نیز در قالب دو بخشِ آثار معنوی ـ عرفانی و آثار اجتماعی ـ سیاسی، دسته بندی شد و مصادیق آنها مطرح گردید.

یکی از مسائل الهیات فلسفی تبیین رابطه وجود خدا و مخلوقات است. نسبت سنخ وجودی خدا و ممکنات از جمله فروع این مسئله است. نظرات مختلفی مانند «وحدت شخصی وجود»، «وحدت تشکیکی وجود»، و «تباین وجودها» در این رابطه مطرح شده است. در میان دانشمندان اسلامی قاضی سعید قمی به تباین بین وجود خدا و ممکنات قائل بوده ­است. این نظریه از حیث روش­شناختی دارای مشکلاتی است که از جمله آن عدم هم­خوانی با برخی مبانی فلسفی وی مانند قاعدۀ «فاقد شیء نبودن معطی شیء»، قاعده «الواحد لا یصدر عنه الا الواحد» و «قرب و بعد نسبت به خدا» می­باشد. این مبانی بیشتر با نظریۀ هم­سنخی تطابق دارد، مگر اینکه قائل به تخصیص آن‌ها شویم. الهیات تنزیهی و عدم امکان شناخت خداوند نیز از لوازم و آثار نظریۀ تباین است. قاضی سعید به الهیات تنزیهی در مقام ذات خداوند قائل بوده، ولی در مقام واحدیت صفات را ثابت می­داند. او راه عقل را برای شناخت خدا بسته می‌داند، ولی معرفت شهودی با فنای فی الله را مسیر امکان شناخت خدا می­داند.

قرآن معجزه‌ی آخرین پیامبر الهی و حاوی معارف و برنامه‌ی سعادت بشر است که در اوج فصاحت و بلاغت برای هدایت تمامی انسان‌ها نازل گشته است؛ و چون از لوازم کلام بلیغ، بیان سخن مطابق حال مخاطب است بنابراین این پرسش مطرح است که قرآن از چه شیوه‌هایی برای هدایت مردم بهره گرفته است و هر شیوه با چه نوع مخاطبی تناسب بیشتری دارد؟ازاین‌رو در این تحقیق سعی شده است که ابتدا با پرداختن به مسئله‌ی هدایت (ازنظر معنا و مراحل و غایت)، نمای روشنی از آن تبیین گردد؛ و پس‌ازآن، ویژگی‌های قرآن به‌عنوان یک کتاب هدایت مورد بررسی قرارگیرد و در ادامه، به بعضی اصول هدایتی آن مانند منطبق بودن بر فطرت و ابتنای آن بر رحمت و عدل و تساوی و ... اشاره گردیده است تا از این رهگذر اعجاز ، برتری و جامعیت آن نسبت به دیگر کتب آسمانی مشخص گردد. سپس سعی شده تا شیوه‌هایی که تاکنون در کتب علوم قرآنی و تفسیری بدان اشاره شده است، چون قصه‌گویی و تمثیل و استدلال و جدل و موعظه و تصدیق و ... را تا حد امکان جمع‌آوری نماییم و با تطبیق آن با بعضی از اصول روانشناسی مشخص کنیم که هر شیوه با کدام مخاطب ارتباط بیشتری برقرار می‌نماید؛ مانند آنکه «قصه‌گویی» بیشتر بر افراد عامه و کودکان، «تمثیل» بر ادیبان، و «استدلال» بیشتر بر عالمان تأثیرگذار است. البته در تحلیل نهایی این نتیجه به‌دست آمد که شیوه‌های قرآن ازآن نظر که با فطرت انسان‌ها هماهنگ هستند هر انسانی در هر زمانی می‌تواند مخاطب هر یک از شیوه‌های هدایتی قرآن باشد؛ و ازآنجاکه این شیوه‌ها از علم بی‌پایان الهی نشأت گرفته‌اند، در عین سادگی از پختگی و کمال و استحکام خاصی برخورداراند، به‌طوری‌که با گذشت زمان و پیشرفت علوم هرگز دچار کهنگی نمی‌شوند و همواره کارایی دارند.