آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

«محمدنقیب العطاس» یکی از موافقان و نظریه پردازان اسلامی سازی معرفت است. وی در تبیین فرایند تحقق علوم اسلامی، آن را تنها شامل تهذیب و تکمیل علوم موجود نمی داند؛ بلکه مرحله تولید علوم جدید براساس مبانی اسلامی را نیز بر آن می افزاید. این مقاله با تبیین فرایند تحقق علوم اسلامی از دیدگاه عطاس، برخی از اشکالات مطرح شده بر دیدگاه وی، همچون عدم تبیین واقع نمایی گزاره های دینی، برنتافتن علوم اسلامی شده از سوی جامعه علمی، ناهمسازی معارف تولیدشده و دوگانگی دانش را بررسی کرده است. همچنین به نظر نگارندگان، ضعف روش شناختی، گام برداشتن درون روش شناسی پارادایم رقیب و ناکارآمدی، برخی از کاستی های این نظریه است.

در این پژوهش با توجه به مستندات حمایت از حریم خصوصی در آموزه‌های اسلامی و نیز موارد مجاز ورود به آن، مدل اخلاقی اسلام در ورود به حریم خصوصی، استنباط و طراحی شده است؛ این مدل در بردارنده هفت مولفه است که عبارتند از: 1. پاسداشت حق حریم خصوصی و خلوت افراد به‌عنوان یک ارزش، 2. تأکید بر پاسداشت حریم خصوصی به‌عنوان اصل اولیه و استثناء بودن موارد نقض، 3. بر شمردن مواردِ مجازِ ورود به حریم خصوصی بصورت شفاف و محدود، 4. تأکید بر عنصر مصلحت در موارد ورود به حریم خصوصی، 5. بی طرف نبودن و حمایت از ارزش‌های اسلامی در حوزه خصوصی با تأکید بر انگیزه درونی، 6. الزام به خصوصی نگه داشتن خلوت و حریم خصوصی توسط خود فرد، 7. اعلام حمایت از نظام ارزشی، با الزام قانونی حداقلی در حوزه خصوصی. این پژوهش در استنباطِ دیدگاه و مدل اخلاقی اسلام، از روش اجتهادی و در تحلیل آن از روش عقلی و تحلیلی بهره برده است.

محمد عابد جابری، یکی از نوگرایان معاصر عرب است که با تأثیرپذیری از اندیشمندان فرانسوی و با تکیه بر روش­های نوین پژوهشی، به ویژه در حوزه معرفت­شناسی، به انتقاد از متون اسلامی، از جمله قرآن پرداخته است. با توجه به آسیب­هایی که رویکرد انتقادی وی درباره قرآن دارد، تحقیق پیش رو بر آن شد تا با روش توصیفی، تحلیلی به تبیین و نقد مبانی و دیدگاه­های وی درباره تغییر عصریِ گفتمان قرآن بپردازد. طبق بررسی انجام شده، دیدگاه­های جابری در دو حوزه مبانی و دیدگاه عبارت‌اند از: 1. بین متون غیر هم عصر، گسست معرفتی وجود دارد؛ 2. لازم است، با قرار دادن هر متن در بستر تاریخی خود، به کشف ساختار اجتماعی و سیاسی مولّدِ گفتمان آن متن و در نهایت به قرائت انتقادی از گفتمان آن اهتمام ورزید؛ 3. قرآن به حسب شرایط محیطی جامعه عرب نازل شده است؛ 4. مفاهیم و اندیشه­های قرآن بر اساس عرف عام و عربی فهم می‌شود؛ 4. احکام قرآن با گذر زمان قابل تغییرند. مبانی و دیدگاه­های مذکور از جهاتِ عدم قطعیت وجود گسست در ساختارهای معرفتی، هم­نوایی با اندیشه‌های جبرگرایانه، اتکا به پیش‌فرض­های اومانیسمی، عدم تأثیرپذیری قرآن از شرایط محیطی به رغم توجه به آن، اشتمال قرآن بر مفاهیم و اندیشه­هایی نو و بدیع و دایر مدار مصلحت و حکمت بودن احکام قرآن در همه اعصار نقد می­شود.

محمد ارکون به دلیل تأکید دوچندانش بر اهمیـت بـه کـارگیری روش­هـای نوین پژوهشی بـرای فهـم متون اسلامی و رویـارویی نقادانه­اش با روش­های کشف متن و فهم آن و ارائه خوانشی جدید از متن و تفسیر قرآن، از بارزترین نمایندگان جریان نوگرا است. وی روش پژوهشی خود در متون دینی را اسلام شناسی تطبیقی نام گذاشته است که در آن متون اسلامی به ویژه قرآن از منظر علوم انسانی مورد مطالعه قرار می­گیرند؛ از آن جا که روش ارکون به جای ابتنای بر اصول روش­شناسی، بر پیش­فرض­های اومانیسمی مبتنی است و از این منظر، ماهیت دین گریزانه دارد، پژوهش حاضر بر آن شد تا با روش توصیفی تحلیلی، نظریه وی را مورد ارزیابی قرار دهد. مولفه­هایی که ارکون در این نظریه ارائه می­کند، از این قرار است: وحی سخنی آزاد، ناگهانی و مبتنی بر تجربه نبوی است؛ بین اصل قرآن و متن آن تفکیک باید کرد؛ بنابراین، بخشی از متن قرآن که مشتمل بر گزاره­های جزم اندیشانه و خیالین است، غیر اصیل­اند و بخش اصیل قرآن نیز به رغم وحی بودن -به معنایی که ذکر شد- لازم است به صورت آزادانه و بر پایه پیش‌فرض‌های مفسر مورد توجه قرار گیرد، نه براساس قصد و نیّت خداوند؛ دیدگاه هایی فوق، مستلزم آن است که قرآن، طبق برنامه معینی از سوی خداوند برای هدایت بشر نازل نشده باشد؛ محتوای قرآن، جنبه متخیلانه و اسطوره­ای داشته باشد؛ معیار تفسیر قرآن، نه قصد خداوند، بلکه پیش­فرض­های مفسر باشد.

امروزه شناخت دقیق و مبنایی دیدگاه‌های خاورشناسان و روش‌های پژوهشی آن‌ها درباره قرآن و نقد علمی این دیدگاه‌ها بر اساس مبانی دینی و عقلی استوار، ضرورتی انکارناپذیر است. جرالد هاوتینگ قرآن‌پژوه انگلیسی، یکی از خاورپژوهانی است که بر اساس روش نقد ادبی به پژوهش درباره آیات قرآن پرداخته است. انتقادات ادبی هاوتینگ بر قرآن، به طور مجموع از سه جهت مطرح شده است: پیدایش قرآن در محیط فرقه‌ای؛ ماهیت جدلی آیات قرآن؛ هویت زمانی متأخر قرآن و مخاطبان آن. دیدگاه های مذکور به این نحو رد می‌شوند: قرآن برخلاف متون مقدس دیگر، ماهیت بشری ندارد و متن آن بر انواع اعجاز، مانند بلاغت، علوّ معنا و نیز عدم‌اختلاف در بیان مشتمل است که همه این شگفتی‌ها، از وحیانی و غیربشری بودن آن ناشی می‌شود. مقایسه قرآن با کتب مقدس یهودی-مسیحی از حیث ماهیت جدلی، نادرست است و آن نوع جدلی که هاوتینگ از آن سخن گفته، قرآن نسبت به مخاطبان خود به کار نبرده است. سبک قرآن، برخلاف سبک کتب مقدس دیگر، بیان‌گر اصالت تاریخی آن است. متن قرآن از طریق تواتر به دست مسلمانان رسید و تواتر تاریخی، نشان می‌دهد که قرآن از طریق وحی بر پیامبر(ص) نازل شده است.

«محمدنقیب العطاس» یکی از موافقان و نظریه‌پردازان ایده اسلامی‌سازی معرفت است. در این رساله دیدگاه علم دینی عطاس، با توجه به مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و انسان‌شناختی وی گزارش و مورد بررسی قرار گرفته است. در گزارش، این نکته مورد توجه قرار گرفته که دیدگاه وی تنها شامل تهذیب و تکمیل علوم موجود نیست، بلکه دربردارنده دو مرحله تهذیب و تکمیل علوم موجود و تولید علوم جدید بر اساس مبانی اسلامی است. همچنین روش‌شناسی تحقق علوم اسلامی در اندیشه عطاس تبیین شده که شامل استفاده از روش ترکیبی(اجتهادی، شهودی، عقلی و تجربی)، اسلامی‌سازی زبان و بکار‌گیری روش‌های تفسیر و تاویل در مطالعه پدیده‌های طبیعی و انسانی می‌باشد.در بررسی دیدگاه عطاس، ابتدا برخی از اشکالات مطرح‌شده بر آن، همچون عدم واقع‌نمایی گزاره‌های دینی، پذیرفته نشدن علوم اسلامی‌شده از سوی جامعه علمی، ناهمسازی معارف تولید شده، دوگانگی دانش، مورد بررسی قرار گرفته و سپس به کاستی‌های مدل علم اسلامی وی از نظر نگارنده همچون ضعف روش‌شناختی، گام برداشتن درون روش‌شناسی پارادایم رقیب و ناکارآمدی اشاره شده است.همچنین در بررسی روش‌شناسی وی، به این نتیجه رسیدیم که استفاده از روش ترکیبی مبتلا به نوعی ابهام بوده و حدود وثغور هر کدام از روش‌ها در رسیدن به علوم اسلامی روشن نشده؛ نیز اصل اسلامی‌سازی زبان برای تحقق علوم اسلامی ناکافی است. استفاده از روش تاویلی نیز مناسب مباحث فلسفی و عرفانی است و برای تولید معرفت علمی بایستی روش‌ها و تکنیک‌های متناسب با روش-شناسی تاویلی استخراج و تبیین شود.

محمد ارکون از پیشتازان نواندیشی معاصر در دنیای اسلام است که روشهای سنتی در پژوهش‌های اسلامی و قرآنی را برنمی‌تابد و خواستار تحول بنیادین در این زمینه است. بنابر آرای معرفتشناختی وی، اولاً اندیشه و دانش، محصول زبان به عنوان یک کنش اجتماعی محسوس است؛ ثانیاً دوگانه‌های مطرح شده در عقل اسلامی، مثل ایمان و کفر، تقدسی ندارند؛ ثالثاً باید به سوی نااندیشده‌های عقل اسلامی مثل نقش خیال و اسطوره در متن، حرکت کرد. از سوی دیگر، بنابر آرای قرآن‌شناختی او، اولاً زبان قرآن، اسطوره‌ای است؛ و ثانیاً بخشی از متن قرآن کنونی، دوگانه انگارانه، ایدئولوژیکی و تفسیری است. نوشتار حاضر، این مبانی را به نقد کشیده شده و نادرستی آنها را عیان کرده است

این پژوهش به مقایسه و بررسی تبیین وحی در امور جزئی و نقش قوه خیال(متخیله) پیامبر در این فرایند از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا پرداخته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که منبع معارف وحیانی، عقل فعال(=فرشته وحی) است؛ معارف موجود در عقل فعال، کلی هستند و هر دو فیلسوف، برای تبیین کیفیت دریافت معارف جزئی وحیانی، نقش مهمی به قوه خیال نبی داده اند. نقش قوه خیال از دیدگاه ابن سینا، محاکات و صورت سازی از حقایق کلی وحیانی در ساحت خیال نبی است. از دیدگاه صدرالمتالهین اما، صور تمثل یافته حقایق وحیانی، در عالم مثال(=مثل افلاطونی) حضور دارند و قوه خیال نبی، با این صُورِ تمثل یافته در عالم مثال، متحد می گردد. هر چند در برخی آثار صدرا، محاکات و صورت سازی قوه خیال از حقایق وحیانی نیز مطرح شده است، اما با توجه به شواهد موجود در آثارش، این تبیین، نظریه مشهور است که وی صرفا گزارش نموده است. پژوهش حاضر در گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و در استنتاج از روش توصیفی- تحلیلی بهره برده است.