آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

حکیم سبزواری با احاطۀ خاص خود بر مبانی و مواضع اصیل حکمت متعالیه چندین برهان مبتکرانه بر اتحاد عقل و عاقل و معقول اقامه نموده است که برهان صدق مشتق بر مبدأ از جملۀ آنها می‌باشد. این برهان که ماده و محتوای آن برگرفته از عناصر وثیق حکمت صدرایی است، در دلالت بر مقصود، تام می‌باشد و استحکام خود را نیز از مبانی و رهیافت‌های صدرایی در مواضع هستی‌شناسانه و معرفت نفس به دست آورده است. در واقع، برهان یادشده استنتاجی از استلزامات عناصر متقن و مستدل در حکمت متعالیه است. از مهم‌ترین اصول بنیادی این برهان، توجه به سیر تکاملی و تحولی نفس از مبدأ جسمانیت تا مقصد عقلیت و اتحاد با معقولات و وصول به تجرد و روحانیت است. همچنین اعتباری بودن تفاوت مبدأ و مشتق به‌نوبۀ خود، نقشی بزرگ در توجیه این برهان برعهده دارد و روایی آن را تسهیل نموده است. عدم توجه به این نکات، برخی را به توهم خدشه بر این برهان کشانده است که در نتیجه، برای تمامیت و بازسازی آن به راه‌های انحرافی همانند استفاده از قیاس مساوات توسل جسته‌اند که به معنای نابودی این برهان خواهد بود. توجه به کاربست منطق استوار حکیم سبزواری در تقریر این برهان، کافی است تا این‌گونه پیرایه‌های زائد را دفع کند و راه برهان را به سوی اثبات نتیجه یعنی اثبات اتحاد عاقل و معقول بگشاید.

احیای مسئله اتحاد عاقل و معقول در حکمت متعالیه و اقامه دلیل‌های نو از سوی حکیم سبزواری، از سویی گویای روند رو به تصاعد خردورزی است و از سویی نشان دهنده تعلق خاطر حکمای اسلامی به واکاوی مبادی و مقاصد معرفت و شناخت انسانی است. مبادی مسئله اتحاد، در ادوار پیشاصدرایی، بیش از همه از سوی ابن سینا، واکاوی شده، و در حکمت متعالیه این مبحث به تعالی و تفوق رسیده است. حکیم سبزواری با غنی‌سازی همان پیش‌نهاده‌ها، با بار معنایی متعالی به اقامه برهان‌هایی بر مسئله اقدام کرده است. برهان تضایف یکی از براهین مسئله است که در آن انگاره «تجرد عاقل و معقول» و نسبت‌سنجی مفهومی بین آن دو نقش اساسی دارد. برخی از پژوهندگان، به طرح شبهات به این برهان‌ها دست یازیده و مسئله اتحاد را به کلی بی‌بنیان معرفی کرده‌اند. واکاوی شبهات‌ یکی از این مقاله‌ها بر این برهان،پس از تبیین عناصر اصلی در دلالت برهان و نقش مؤثر آن در اثبات مسئله اتحاد، مورد اهتمام این نگاشته است.

مقاله‌ای با در پیش گرفتن روند شبهه‌زایی بر مبادی هستی‌شناسیِ فلسفۀ اسلامی، مدعی است که ایرادات ابتکاری بر نظریۀ فیض با محوریت آموزۀ تشکیک، در همۀ مکاتب فلسفی فراهم آورده تا نشان دهد ابتنای نظریۀ تعلیم و تربیت بر فلسفۀ اسلامی، بی‌اعتبار و بی‌فایده است. این مقاله پس از پراکنده‌گویی‌ها و تولید شبهات گوناگون و عنوانْ قرار دادنِ «پیامدها در تعلیم و تربیت»، قصد دارد با الزامات مردود بر فلسفۀ اسلامی، به نظریه‌پردازی بدیع درباره «هدف و مراحل تعلیم و تربیت» نائل گردد! آنچه بیش از همه برای خرده‌گیری مقاله به کار آمده، برشی از مبحث تشکیک وجود و چون و چرا دربارۀ برخی مطالب پراکندۀ هستی‌شناختی است و هیچ اشاره اندکی حتی به مواضع نفس‌شناختی و انسان‌شناسی و مراحل رشد انسان در فلسفه اسلامی نکرده تا بتواند مراحل تعلیم و تربیت را همسو با مراحل رشد در دیدگاه فلاسفۀ اسلام احراز کند و برای شبهات خود، راه به ظاهر منطقی به روی مخاطب بگشاید. با این وصف، مدعی است که به نوآوری نائل شده و دو نظریۀ توالی‌گرا و توازی‌گرا را مردود دانسته و به احداث نظر سوم یعنی جمع بین هر دو راه یافته است. واکاوی دعاوی مقاله و اتهاماتش علیه فلسفۀ اسلامی به ویژه در امر تعلیم و تربیت، عیار تمایز نقد راستین را از شبهه‌زایی برملا خواهد ساخت.

حکیم سبزواری در فضای حکمت متعالیه و با مبانی مسلّم متعالی و گذر از چارچوب مماشات با مبانی فلاسفه پیشین، به اقامه براهینی در اثبات اتحاد عقل و عاقل همت گماشته است. برخی مبادی این براهین در پوسته و ظاهر، نه در مغز و محتوا، همان مبادی حکمای پیشین است. از جملة این براهین، تکیه بر عینیت ذهن و ذهنی است. این برهان بر مبانی مسلّم و متقن حکمت متعالیه مبتنی است. از جمله این مبانی است: شناخت دقیق ذهن و رابطة وجودی آن با ذهنیات، نیز چیستی و هویت علم و رابطة نفس و قوا که همه از مبانی خاص حکمت متعالیه است. این برهان در گام اول به عنوان تأییدیه‌ای بر اتحاد عاقل و معقول مطرح شده است زیرا به نظر می‌رسد از تشبیه رابطة ذهن و ذهنی با رابطة خارج و خارجی و تمثیل آن دو به یکدیگر کمک می‌گیرد. اما در گام واپسین، استناد به مبانی ویژه حکمت متعالیه و فضای حاکم بر آن، به قوت خود می‌گراید و به عنوان برهان مطرح می‌گردد و شائبة تشبیه و تمثیل ذهن به خارج را می‌زداید، از این منظر که ذهن از مراتب خارج است و رابطه خارج و خارجی بر همه مراتب عین حاکم است.

در فرایند خردورزی، خودپردازی عقل، امری معمول و رایج در همه مکاتب فلسفۀ اسلامی است. برخی در این آزمون دشوار سرفراز و برخی ناکام مانده و به تردید گرفتار و به تعطیل فرجام سپرده‌اند. مسئلۀ اتحاد عقل و عاقل و معقول در زمرۀ مسائلی است که عقل به توانایی قلمرو و کیفیت خردورزی خود می‌پردازد. ابعاد مختلفی از معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی و نفس‌شناسی در این مسئله بروز و نمود دارد. همین امر، نظریه‌پردازی را دچار دشواری مضاعف نموده است. ابن‌سینا با تأثیر از نارسایی برخی مبانی خود، بخشی از قلمرو آن را پوچ و قائل به آن را به عدم فهم متهم کرده است. فقط صدرالمتألهین بر اساس مبانی قوم، حتی خود ابن‌سینا و سپس در حد پیشرفته‌تری، استوار بر مبانی خاص حکمت متعالیه، به احیاء و بازآفرینی آن اهتمام ورزیده است. در حکمت متعالیه نتایج مهم معرفتی و انسان‌شناختی از آن مدنظر است و توجیه خردپسند برخی باورهای اصیل دینی به تحلیل متعالی از آن منوط شده است. پژوهنده‌ای هردو دیدگاهِ مُثبت و نافی را ناتوان از تحکیم مطلوب انگاشته و ادعای توقف و تعطیل نظریه‌پردازی را بر آن مترتب کرده است. واکاوی نشان می‌دهد این ادعا مترتب بر برداشت‌های نادرست از ادلۀ اثباتی صدرالمتألهین است و ادعای تکافؤ و هم‌ترازی مردود است.

حکیم سبزواری در فضای حکمت متعالیه و با مبانی مسلّم متعالی و گذر از چارچوب مماشات با مبانی فلاسفه پیشین، به اقامه براهینی در اثبات اتحاد عقل و عاقل همت گماشته است. برخی مبادی و مواد این براهین به ظاهر، نه محتوا، همان مبادی و مواد حکمای پیشین است. یکی از عوامل وقوع در شبهات برای برخی نوپژوهان غفلت از همین مطلب است. از جمله براهین حکیم سبزواری بر اتحاد عاقل و معقول برهان «ماده و صورت» است که وی در اقامه آن، از یک سو به مبادی هستی‌شناختی ماده و صورت و نفس نظر دارد و از دیگر سو، نگره علم‌النفس صدرایی را زیربنای تتمیم این برهان قرار داده است. مقاله‌ای در جهت مخدوش‌نمایی همه ادله حکیم سبزواری اتهاماتی را به نگارش سپرده و حکیم را متهم به «خلط فاحش» در تشخیص مطالب ابتدایی فلسفه نموده است. در این راستا در مردودنمائی برهان ماده و صورت، به دو اتهام عمده روی آورده است. از سویی حکیم را به کاربرد قیاس تمثیلی به جای قیاس برهانی متهم کرده و از دیگر سو به ایراد مصادره به مطلوب محکوم پنداشته است. واکاوی نشان می‌دهد این برهان بر اتحاد تام است و آن مقاله هم در مقام گزارش دچار تحریف شده، هم در مقام داوری به اتخاذ مواضع غیرمنطقی منحرف گشته‌است.

نوشتار حاضر نقدی است بر مقالة "عقل خودبنیاد دینی" اثر استاد محمدرضا حکیمی. استاد در این مقاله درپی ترویج یک مکتب فکری کامل و جامع است تا آن را جایگزین همة مکاتب فلسفی و عرفانی در قلمرو اندیشة اسلامی سازد. نگانرده در شش عنوان ـ جدایی فلسفه، عرفان و دین، برتری و اصالت شناخت دینی، استناد شناخت دینی به قرآن و حدیث، ردّ هرگونه تأویل و پرهیز از فهم عقلی یا عرفانی دین ـ آراء استاد را مورد نقد و بررسی قرار داده، با دلایل عقلی و نقلی و مستندات تاریخی، نظرات ایشان را رد کرده است و با طرح سؤالاتی، اهمیتِ پرداختن به فلسفه و بحث‌های فلسفی را دوچندان ساخته است.

اصالت وجود از محوری‌ترین اصول هستی‌شناخت در حکمت متعالیه و عرفان نظری است. مخالفان و معارضان در رویارویی با وحدت وجود طرق گوناگونی را پیموده‌اند. معارضه با اصول زیربنایی به نظر آنان کارسازترین گزیر بوده و اصالت وجود از این رهگذر تأمین کنندۀ اغراض آنان است. حکیم سبزواری چهار دلیل بر اصالت وجود بر محور وحدت‌گرایی در هستی‌شناسی اقامه کرده، که از سوی آن مخالفان، با اتهام دور و مصادره به مطلوب مخدوش انگاشته شده‌است. برخی از دانش‌پژوهان نیز به حمایت از این شبهه برخاسته و اتهامات معارضان را تام پنداشته‌اند. منشأ بروز این شبهه به شمار آوردن این ادله، در تراز ادله مستقیم بوده‌است. شارحان و مدرسان حکمت متعالیه این ادله را با توجه به اعمال روش خلف در آنها، تام دانسته‌اند. تأمل و دقت کافی در صورت منطقی و محتوای استدلال‌ها، نشان می‌دهد این ادله مستحکم و متین است و مفاد آنها وافی به مقصود بوده و شبهۀ دور و مصادره به مطلوب هرگز روایی ندارد.

فلسفه اسلامی با مبانی هستی‌شناخت، اساسی‌ترین پایه‌های الهیات عقلانی را پایه‌ریزی کرده است. تشکیک و تردید در این اصول، لطمه جبران‌ناپذیری بر الهیات به معنای اخص وارد می‌سازد و آن را وارد مسیر دیگر با نتایج دگرگون می‌سازد. در بین همه اصول محوری هستی‌شناخت، اصالت وجود نقش برجسته، نمایان و بی‌بدیل دارد. حکمت متعالیه با شناخت نقش مؤثر این اصل، به تثبیت آن پرداخته است. مخالفان با آن، بر اثر برخی نتایج ناسازگار با پیش‌فرض‌هایشان، همانند وحدت وجود، به خدشه و القاء شبهه در ادله آن روی آورده‌اند. عمده‌ترین شبهه، اتهام دور و مصادره به مطلوب از سوی طیفی به ظاهر نامتجانس اعم از فلسفه‌ستیزان و برخی تفکیک‌گرایان با روش جدل‌گرایانه است. در این فرصت به چهار دلیل، عطف توجه خواهد شد که در مظان این شبهه قرار گرفته است. این ادله عبارت‌اند از: برهان خیریت وجود، برهان مبتنی بر تفاوت آثار وجود خارجی با وجود ذهنی، برهان مبتنی بر امتناع تشکیک در ماهیت، و برهان حرکت اشتدادی. با طرح مفاد و مطلوب این ادله، محتوای شبهه نیز نسبت به آن‌ها محک زده خواهد شد. واکاوی نشان از این دارد که شبهه‌زایی ناشی از عدم توجه کافی به مبادی این ادله است.

تفکیک گرایان قائل به جسمانی بودن نفس هستند آنها برای نفس ابعاد و مکان وزمان قائلند و تمام نفوس حتی نفس پیامبر را کدر می دانند این مکتب در تلاش است بین آموزه های بشری و وحیانی تفاوت قائل شود در واقع آنها به جدایی فلسفه و دین وعقل قائل هستنداعتقاد چندانی به فلسفه ندارند بیشتر دینی مسلک اند که در این باب با اشاعره که شرعی و ایمان گرای تقریبا صرف هستند شباهت دارند.اشاعره از داده های وحی(نقل)به دفاع برخواستند و روشی عقلی-نقلی برای اثبات نفس برگزیدند روش نقلی آنها در باب اثبات نفس این است که وحی یگانه ابزار شناخت و اثبات نفس می باشد و روش عقلی آنها با استدلال های منطقی مطابق با شریعت بکارگرفته شده است تفکیکیان همانند اشاعره معرفت الهی را بالاتر از عقل و استدلال می دانند هم اشاعره و هم تفکیک گرایان تمام مطالب و نطریاتشان را از روایات ماثوره از ائمه اطهار (ع)گرفته اند البته با این تفاوت که اشاعره مطابق با عقل و استدلال اما تفکیک گرایان تنها با کشف وشهود . اشاعره بیشتر اهل تسنن هستنداما تفکیکیان تشیع و جایگاه آنها در مشهد مقدس می باشد . .عده ای از اشاعره همانند تفکیک گرایان نفس را جسم لطیف می دانند و معتقدند که عادت خداوند بر این قرار گرفته وقتی روح به بدن تعلق گیرد بدن زنده می شود و چون روح از بدن جدا شود مرگ فرا می رسد اما غزالی حقیقت انسان را نفس مجرد می داند که این نفس نه جسم است نه منطبع در جسم بلکه مجرد است دلیل ایشان بر تجرد نفس این است که نفس معقولات مجرد را ادراک می کند و معتقداست امر مجرد، از مقدارو شکل ووضع منزه است.