آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اسمای الهی که بعد از اسم جلاله «الله»، بیشترین کاربرد را در قرآن دارد، واژه «رب» است. این واژه در قرآن از معانی مختلفی برخوردار است که در فرهنگهای لغت عربی، تنها به برخی از معانی آن اشاره شده است. در این مقاله به بررسی آیات قرآن و سیاق آنها در این خصوص پرداخته می­‌شود، تا معانی مختلف این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم استخراج گردد. با بررسی آیات پی می­‌بریم این واژه در اکثر موارد در معنای خداوند متعال و در موارد اندکی در معنای غیر خداوند استعمال شده است. واژه «رب» و مشتقات آن، در 10 مورد در قرآن کریم، در معنای غیر خداوند استعمال شده است: ارباب، ربائب، بت، ستاره، ماه، خورشید، ملک، فرعون، ربانیّون و ربانیّین، و ربیّون. در بقیه موارد، در معنای خداوند به کار رفته است که معانی آن با توجه به آیات مرتبط از این قرارند: خالقیت، احیاء، اماته، هدایت تکوینی، هدایت تشریعی و رحمت. بنابراین می‌­توان برای واژه «رب» و مشتقات آن در قرآن کریم، دو معنای محوری «خداوند» و «غیر خداوند» را در نظر گرفت. استعمال این واژه در معنای خداوند، ما را به گستره معنایی این واژه می‌­رساند، به طوری که تمامی معانی ذکر شده در این واژه نهفته است و در هریک از آیات، با توجه به سیاق، بر یکی از معانی آن تأکید شده است. اما استعمال این واژه در معنای غیر خداوند، به معنای در نظر گرفتن بخشی از معنای حقیقی واژه است.

مصاحف صحابه در مواردی ازجمله ترتیب سوره‌ها در مصحف، تعداد سوره‌ها، نام سوره‌ها، به‌کاربردن لهجه‌های متنوع، جای‌گذاری کلمات مترادف به‌جای واژگان اصیل قرآنی وافزودن اضافات تفسیری توسط برخی از صحابه، با یکدیگر اختلاف داشتند. این اختلافات تاحدی طبیعی بود؛ زیرا صحابه، مصاحف خود را به‌منظور استفاده شخصی تدارک دیده بودند؛ بااین‌حال، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و اقتدای عموم مسلمانان به صحابه در قرائت قرآن، اختلافات صحابه دراین‌باره به‌سطح جامعه کشانده شد و درزمان خلافت عثمان به‌اوج خود رسید. عثمان برای جلوگیری از اختلافات، مصاحفی را به‌عنوان مصاحف معیار تدوین کرد و به شهرهای مهم اسلامی فرستاد که به مصاحف امصار مشهور شدند؛ بااین‌وجود، بنابه‌دلایلی ازجمله وجود اختلاف در مصاحف امصار وابتدایی بودن خط عربی، اختلافات قرائی متوقف نشد وحتی افزون‌تر گشت. روایات منقول از عثمان دررابطه با وجود لحن در مصاحف و روایات منقول از عایشه دررابطه با شکایت به طرز نوشتن برخی لغات در مصاحف از آغاز نشان از وجود اختلاف در مصاحف امصار بود. اختلافات مصاحف امصار عبارتنداز: اضافه وکم شدن همزه، اضافه وکم شدن «الف»، اضافه وکم شدن «واو»، اضافه وکم شدن «ل»، اضافه وکم شدن «ف»، اضافه وکم شدن «ه»، تفاوت در نقطه‌گذاری و اعراب، تغییر حرف به هم‌جنس خود و تغییر برخی واژگان. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نشان داده است که تنها موارد معدودی از اختلاف لهجات از زمان صحابه در مصاحف باقی مانده و اغلب اختلاف‌های مصاحف صحابه با توحید المصاحف برطرف شده است. درمقابل، اختلافات مصاحف امصار مهم‌ترین واصلی‌ترین عامل ایجاد اختلافات قرائی شده و تا امروز ادامه پیدا کرده است.

تفسیر احسن الحدیث نوشتۀ سید علی اکبر قرشی، یکی از تفاسیر معاصر است که به شیوۀ جامع در 12 جلد نوشته شده است. از مهم­ترین ویژگیهای این تفسیر، ساده و قابل فهم بودن آن برای عموم، پرهیز از نقل اقوال مختلف، پرهیز از اجمال­گویی و اشارات و تلمیحات تخصصی و ادبی، و توجه به تناسب و ارتباط آیات باهم است. ایشان در سه مرحله به تفسیر قرآن می­پردازد: بیان کلیاتی درباره سوره، تفسیر متن آیات، و بیان نکته­ها. ایشان در تفسیر از روشهای مختلفی بهره برده است: قرآن به قرآن، قرآن به روایات، و اجتهادی و عقلی. همچنین گرایشهای مختلفی از خود بروز داده است: ادبی و بلاغی، تربیتی و اجتماعی، کلامی، فقهی، و علمی. در این نوشتار به بررسی این روشها و گرایشهای تفسیری پرداخته شده است. از بررسی آنها، این نتیجه حاصل می­شود که این تفسیر در زمره تفاسیر به سبک واعظانه قرار می­گیرد که با هدف تربیتی و اجتماعی به نگارش درآمده است. از این رو از روشها و گرایشهای مختلفی برای تحقق این هدف بهره برده است. البته می­توان آن را از نوع تفاسیر جامع نیز برشمرد؛ زیرا از روشها و گرایشهای تفسیری بسیاری استفاده می­کند.

در منابع روایی و تفسیری فریقین روایاتی وجود دارد که بر صدور گناه از حضرت یوسف(ع) دلالت دارند: روایات برهان پروردگار، روایات اعتراف به گناه و روایات نسبت دزدی به برادران. در این روایات عقوبتهایی نیز برای یوسف(ع) بیان شده است. نگارنده به روش توصیفی ـ تحلیلی آنها را مورد نقد قرار می‌دهد. روش نقد این روایات از این قرار است: بررسی سند، بررسی متن، توجه به روایات یک مجموعه در کنار هم، توجه به روایات معارض در جوامع روایی، عرضه روایات بر قرآن، ریشه یابی این روایات در کتاب مقدس، و توجه به راویان اسرائیلی. از بررسی منابع روایی و تفسیری فریقین پی می­‌بریم که در رابطه با این روایات باید به روایات متعارض توجه داشت؛ روایات چندی وجود دارند که روایات فوق را مردود اعلام می­‌دارند. توجه به روایات متعارض، نقش والای ائمه(ع) را در رفع شبهه‌ها و دفاع از ساحت حضرت یوسف(ع) آشکار می‌نماید. البته در رابطه با همه این روایات، روایت متعارض وجود ندارد که در این صورت باید به راههای دیگر برای نقد آنها پرداخت. برخورد مفسران نیز با این روایات گاه با نقد همراه بوده است. از مفسران تأویلهای بسیاری در جهت رد این روایات وجود دارد، به‌خصوص در مقابل آن روایاتی که روایت متعارض در رابطه با آنها وجود ندارد. پس با بررسی این روایات، ضعف و سقوط آنها از درجه اعتبار آشکار می­‌شود؛ زیرا با آیات قرآن در تعارض هستند، اسناد آنها ضعیف است و اختلافهای بسیار زیاد و غیر قابل جمع در آنها وجود دارد. همچنین نقش راویان اسرائیلی را در نشر اکاذیب نشان می­‌دهند؛ زیرا آنچه در این روایات بیان شده، با آنچه در کتاب مقدس آمده، نیز در تعارض است. بنابراین این روایات جزء اسرائیلیاتی هستند که ریشه­‌ای در کتاب مقدس ندارند.

در جوامع روایی و تفسیری، 10 روایت درباره مواجهه حضرت یوسف(ع) با پدر وجود دارد که در آنها از بی احترامی حضرت یوسف(ع) به پدر، سخن به میان آمده است. پنج روایت در منابع امامیه و پنج روایت در منابع اهل سنت نقل شده اند. روایات امامیه با اهل سنت تفاوت ماهوی دارند، هرچند یکی از روایات اهل سنت مشابه روایات شیعه است، اما همگی حکایت از این دارند که حضرت یوسف(ع) به پدرش احترام نکرد. در این نوشتار، اسناد و متون این روایات براساس معیارهای نقد حدیث، مورد نقد و بررسی تفصیلی قرار می گیرند و به ریشه یابی آنها پرداخته می شود. از بررسی این روایات، پی می بریم که هیچ کدام قابل استناد نیستند؛ زیرا: 1. همگی دچار ضعف سند بوده و از اقسام روایات ضعیف به شمار می روند. 2. در متن این روایات اختلافها، تناقضها و ابهامهایی وجود دارد. 3. در آنها مطالب شاذ و متضاد با قرآن بیان شده است. 4. روایتی متعارض در مقابل آنها وجود دارد که با متن قرآن سازگار است. به نظر می رسد ریشه این روایات به تلمود می رسد؛ زیرا در آنجا یوسف(ع) متهم شده که حالت ریاست و فرمانروایی به خود می گرفته است. بنابراین علت رواج این روایات، این تفکر موجود در تلمود بوده است که برخی از روایان، با قبول این تفکر، در صدد اتهام زنی به یوسف(ع) برآمده اند. البته در قرآن و تورات، از این اتهام خبری نیست. قدیمی ترین منابع این روایت: تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، جامع البیان طبری و تفسیر ابن ابی حاتم است که به نظر می رسد، از طریق آنها رواج پیدا کرده است.

یکی از مطالب مشترک بین قرآن و کتب آسمانی گذشته، بیان قصه های مربوط به انبیا است. بیان تفاوت های داستان سرایی در قرآن با دیگر کتب آسمانیبه صورت روشمند و با تأکید بر فضایل اخلاقی و ویژگی های یوسف از اهداف نگارش این مقاله است. بر اساس بررسی های انجام شده به روش توصیفی تحلیلی، فضایل اخلاقی و ویژگی های یوسف در قرآن و تورات به سه دسته تقسیم می شوند: 1. اختصاصیِ قرآن؛ 2. اختصاصیِ تورات؛ 3. مشترک بین قرآن و تورات. مراد از ویژگی ها، شاخصه های زندگی یوسف است که به واسطۀ آن ها معرفی می شود. محوریت سرگذشت یوسف در قرآن، فضایل اخلاقی و شخصیت والای اوست، ولی محوریت آن در تورات، تاریخ زندگی اوست، به طوری که به بیان جزئیات پرداخته و ترتیب تاریخی در آن رعایت شده است. نتیجۀ بررسی این دو کتاب آسمانی در این زمینه، این است که شخصیت ایشان در قرآن، درخشان تر از تورات است؛ چون با دلایلِ روشن آمده، هدایت شده و به هدایت مردم می پردازد، اما در تورات از هدایت کردن او خبری نیست و حتی به تهمتِ جاسوسی دادن به برادران توصیف می شود. با این حال، نقطۀ مشترک دو کتاب، این است که در هر دو، دامن یوسف از معاصی پاک است.

واکاوی مفهوم ترس در کتاب گران‌قدر نهج‌البلاغه، یکی از مباحث مغفول از دید محققان است که بررسی آن، علاوه بر روشن کردن حوزه مفهومی ترس از منظر امام علی(ع) و شناسایی انواع ترس‌ها و راهکارهای مدیریت آن، سبب می‌شود تا همگان ضمن آشنایی با این مفهوم و راهکارهای آن، در جهت رشد و تعالی زندگی خود گام بردارند. یکی از مسائلی که پیوندی روانی ـ دینی با انسان دارد، ترس است. ترس، حالتی انفعالی و واکنشی روانی است که انسان در برابر تهدید خطر یا ضرر از خود بروز می‌دهد. از آنجا که به‌صورت واکنش غیرارادی در انسان ظاهر می‌شود، رفتاری غیراختیاری است و مورد ارزشیابی قرار نمی‌گیرد. بنابراین تنها زمانی می‌توان ترس را مورد بررسی قرار داد که بسته به متعلق آن ارزش‌گذاری شود. ترس در کلام امیرمؤمنان(ع) به دو قسم ارزشی و ضدارزشی بیان شده است. دسته اول از مهم‌ترین فضایل و ارکان اخلاق است که در مرحله عالی، نقشی سازنده در تربیت انسانها دارد و در ابتدایی‌ترین مرحله سبب نجات از خطراتی است که انسان را تهدید می‌کند و در بیان حضرت، محبوب‌ترین بنده خدا، خوف و ترس و بیم را لباس خود کرده است که مبادا برای او لغزشی و غفلتی حاصل شود و شیطان نفس فرصت یابد تا او را منحرف گرداند و به مقصود نرسد. دسته دیگر که در زمره رذایل اخلاقی قرار می‌گیرد، مانع رشد و تعالی انسان می‌گردد. یکی از ترس‌هایی که امام از خود دور کرده‌اند ترس از مرگ به عنوان یک ترس ضدارزشی می‌باشد. در این پایان‌نامه، ابتدا کلمات و مفاهیم مرتبط با ترس جمع‌آوری شده است. در ادامه، ضمن بررسی سخنان امام علی(ع)، عوامل، آثار و راهکارهای مدیریت این پدیده رفتاری، استخراج و با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. پایان‌نامه حاضر از چهار فصل تشکیل شده است که هر فصل به دو گفتار تقسیم می‌شود. مفهوم شناسی واژگانی چون «هیبه»، «هول»، «حذر»، «وحشه»، «وجل»، «خوف»، «رهب» و «جبن» در نهج البلاغه نشان می‌دهد که به‌طور مستقیم معنا و مفهوم ترس را دارند. شناخت خدا، معاد و کیفرهای الهی در آخرت، و عواقب گناه و نافرمانی از جمله عوامل ترس‌های ارزشی، و دنیاپرستی، پیروی از هوای نفس و آرزوی بلند، مرگ و جنگ از جمله عوامل ترس‌های ضدارزشی در نهج البلاغه می‌باشند. همچنین بنده دنیا نشدن، تقوا و خودسازی از جمله آثار ترسهای ارزشی، و دنیاطلبی، دوری از حق و فراموشی آخرت از جمله آثار ترس‌های ضدارزشی می‌باشند. از کلام امام علی(ع) برای تقویت ترس‌های ارزشی، راهکارهایی چون خودشناسی و تهذیب نفس، استدلال با دلایل روشن، و ایمان به معاد، و برای مقابله با ترس‌های ضدارزشی راهکارهایی چون یقین، یاد مرگ و برداشتن توشه از دنیا برای آخرت قابل استخراج است. بررسی سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه نشان دهنده میزان اثرپذیری ایشان از آیات قرآن کریم در مقوله ترس می‌باشد که در جای جای کلام ایشان نمود عینی دارد. البته اثرپذیری ایشان به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم صورت گرفته است.

واژه «عقل» و مشتقات آن در نهج البلاغه در موارد متعدد به کار رفته است. امام علی(ع) بسیار به بهره­گیری از عقل و تعقل در امور مختلف توصیه می­کند. هرچند امام در صدد ارائه آثار به کار گیری عقل نبوده است، اما از بررسی موارد استعمال این واژه و مشتقاتش، می­توان به آثار آن از دیدگاه امام علی(ع) پی برد. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی، به استخراج آثار مثبت به کار گیری عقل می­پردازد و این آثار را در چهار دسته ارائه می‌نماید: 1) در ارتباط انسان با خدا؛ یعنی موهبتهای الهی، و ثمراتی که به واسطه تعقل درباره خداوند و دستوراتش نصیب انسان می­شود. 2) در ارتباط انسان با خود؛ یعنی مواردی که باعث بهره‌مندی از زندگی دنیا و آماده شدن برای آخرت می­شود. 3) در ارتباط انسان با دیگران؛ یعنی مواردی که باعث تعامل بهتر در زندگی اجتماعی می­شود. 4) در ارتباط انسان با طبیعت و جهان؛ یعنی مواردی که باعث تعامل بهتر با طبیعت و جهان می­شود. برخی از این آثار، به صورت مستقیم در نهج البلاغه بیان و برخی دیگر به صورت غیرمستقیم و از فحوای کلام امام استخراج شده‌اند.

در نهج ­البلاغه مردم به تعقل دعوت شده­اند و نقش‌ها و کارکردهایی برای عقل ترسیم شده است، اما این موارد به صراحت بیان نشده و در فحوای کلام امام علی(ع) قرار دارند. کارکردهای عقل در نهج‌البلاغه بر دو نوع است؛ یکی نظری که باعث ارتقای سطح معرفتی انسان می­شود و دیگری عملی که باعث رشد جامعه خواهد شد. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی به استخراج کارکردهای عقل و نظام بخشیدن به آن‌ها در چهار محور می­پردازد: ارتباط انسان با خدا، یعنی کاربرد عقل برای شناخت خدا و دستوراتش و زمینه ­سازی برای ارتباط با او؛ ارتباط انسان با خود، یعنی کاربرد عقل برای شناخت اعمال خوب و بد و راهنمایی انسان برای شناخت وظایف خود در دنیا و دوری از انحراف‌ها؛ ارتباط انسان با دیگران، یعنی کاربرد عقل در انجام برخی امور اجتماعی که لازمۀ آن‌ها برخورداری از عقل است، به جهت فراهم نمودن شرایط رشد جامعه؛ ارتباط انسان با طبیعت و جهان، یعنی کاربرد عقل برای شناخت انسان از دنیا به منظور پی بردن به قدرت خدا گرچه عقل انسان در ارتباط با خدا و طبیعت با محدودیت‌هایی مواجه است.