آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از واژگان پراهمّیت در حوزۀ علوم قرآنی کلمۀ «سلطان» است. بیشتر دانشمندان معتقدند که در قرآن به‌جای کلمۀ «معجزه» از واژه­های «آیه، بیّنه، برهان و سلطان» استفاده شده است. امّا تاکنون هیچکس مصداق این الفاظ را مشخص نکرده است، بگونه­ای که اگر سوال شود سلطان چه نوع معجزه­ای است کسی نمی­تواند به آن پاسخ دهد؟ در تفاسیر نیز اغلب این کلمه را به معنای حجّت و دلیل معنا کرده­اند. اهمّیت موضوع از آنجا دوچندان می­شود که درمورد اصالت، ریشۀ لغوی و معنای این کلمه نیز اتّفاق نظر وجود ندارد. یکی از علومی که توسّط آن می­توان به این مهم رسیدگی کرد، معناشناسی است. در این علم تحوّلات معنایی واژگان در گذر زمان و درون متن براساس روابط همنشینی و جانشینی بررسی می­شود. در این مقاله کلمۀ «سلطان» در سه حوزۀ معنایی مختلف؛ «حکومت سیاسی، حجّت و برهان، معجزه» مورد بررسی قرار گرفته است و در نهایت معنای اصلی/ لغت­نامه­ای که برای آن درنظر گرفته شد عبارت است از: «مانعی مسلّط بر دیگران است، که آن­ها را از مقصودشان منصرف گرداند» و معناهای نسبی که بر اساس آن معنای اصلی در دستگاه معناشناسی قرآن برای سلطان بدست آمدند، عبارتند از: شکافته شدن دریا توسّط حضرت موسی(ع) - داشتن عذر موجّه یا سند معتبر - قدرت و استطاعتی که انسان بر مایملکش دارد - قدرت و اختیاری که ولیّ دمِ مقتول برای کشتن قاتل دارد.

ازشناسی مبانی قرآن‌پژوهان از جمله مباحث ضروری در مطالعات قرآنی است که دربردارندۀ نگرش‌ها، روش‌ها و اختصاصات ویژه‌ای است که قرآن‌پژوهان در تبیین آیات وحی به کار بسته‌اند. قرآن کریم، به عنوان منبع اصلی شریعت اسلامی، مورد توجه و اهتمام خاص خاورشناسان بوده است، در این بین می‌توان به آلفورد تی ولچ (Alfored T Welch) خاورشناس آمریکایی تبار اشاره کرد که به عنوان استاد زبان عربی و مطالعات اسلامی شروع به تدریس در «دین تطبیقی» کرد و از سال 1965م. مطالعات خود را به طور ویژه بر روی قرآن متمرکز نمود و مقاله‌هایی در «دایرة المعارف اسلام» و «دایرة المعارف اسلام معاصر آکسفورد» درباره قرآن و تاریخ زندگانی پیامبر اسلام به چاپ رسانده است. برخی از نکات ذکر شده در اثار وی، حاکی از عدم شناخت و اطلاع کافی، نسبت به دین اسلام و قرآن است در واقع او درباره قرآن، دارای پیش‌فرضی خاص است. به علت آنکه دیدگاه و نحوه نگرش او نسبت به قرآن، که اساساً غیراعتقادی بوده است، نظریات او اغلب، سطحی و دور از ژرف­نگری لازم است زیرا وی قرآن را به عنوان یک پدیده مورد بررسی قرار داده و به جای کاوش در حقانیت و درک نورانیت و بهره‌مندی از آن، تنها در حوزۀ مصادر قرآن ورود کرده و وارد حوزۀ محتوایی نشده است. با عنایت به رویکرد کلی مستشرقان در وحیانی نبودن قرآن و تأثیرپذیری آن از فرهنگ زمانه و تحریف قرآن، این موارد از جمله مبانی مشترک بین ولچ و سایر مستشرقان بوده است و برخی از مبانی مختص خود او هم وجود دارد مانند تطور متن و مفاهیم در قرآن و نسخ پذیری آیات قرآن و اقتباس قرآن از کتب آسمانی یهودیان و مسیحیان.

واژه «شهر» یکی از مهمترین واژه‌ها در نظام تقویمی قرآن است. واژه ها به عنوان عنصر اصلی کتاب قرآن جایگاه ویژه‌ای در آن دارند؛ لذا واکاوی معنای واژگان قرآنی از مهمترین روش‌های فهم و تفسیر صحیح آیات قرآن است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی درصدد بررسی معنای واژه «شهر» در قرآن برآمده است؛ لذا پس از تبیین معنای لغوی و اصطلاحی، موارد کاربرد این واژه در قرآن عبارتند از: ظرف زمان برای انجام یا ترک کار خاص؛ ابزار اندازه‌گیری با هدف ارزش گذاری پدیده‌ای خاص؛ یکی از ارکان اصلی تقویم؛ بیان قانون تکوینی خداوند در تعداد ماه‌های سال. در موارد نام برده شده، برخی از مصادیق «شهر» در قرآن مشخص و به معنای ماه هلالی است و در مواردی که مصداق معینی ندارد، در ظاهر عرفی و لغوی به معنای ماه هلالی است که به جهت رعایت احتیاط و محاسبه آسان‌تر در عرف، به معنای ماه عددی (30روزه) نیز به کار رفته است. از آنجا که خداوند هدایت و رشد انسان‌ها را وابسته به زمان قرار داده است؛ در پایان برخی از آیات مورد بحث، از تقوا و لزوم توجه به حدود الهی مانند رعایت حدود برخی ماه‌ها و احکام آن، سخن گفته شده است.

قرآن کریم، به عنوان منبع اصلی شریعت اسلامی، مورد توجه و اهتمام خاص خاورشناسان بوده است. سرعت انتقال اطلاعات در عصر حاضر و گسترۀ وسیع مطالعات مستشرقان پیرامون قرآن از سوی دیگر ضرورت تبیین دقیق آراء و نظرات آنان را دو چندان می‌سازد. در این بین می‌توان به آلفورد تی ولچ خاورشناس آمریکایی تبار اشاره کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی و تمرکز بر موضوع جمع و تدوین قرآن و نیز مصدر وحی، به بازخوانی و بررسی نظرات آلفورد ولچ پرداخته شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که از دیدگاه ولچ، جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) آغاز شده و پس از حیات ایشان ادامه یافته است. او معتقد است مشخص نبودن گوینده و منبع وحی در سور مکی قرآن، عدم وجود نشانه‌ای برای اثبات الهی بودن پیام و تنوّع در نزول وحی، دلایلی هستند که وجود عامل انسانی (پیام‌رسان) در شکل‌گیری قرآن را تقویت می‌کند، رویکردی که سبب تمایز رهیافت غربی در مطالعات قرآنی می‌شود، رویکردی که به دنبال شناخت تاریخ اسلام به مثابه پدیده‌ای فرهنگی بوده‌اند و قرآن یکی از نقاط عطف این پدیده فرهنگی است.

گفتمان‌کاوی یکی از روش‌های جدید است که به کشف معنای متن و لایه‌های زیرین آن می‌پردازد. آیۀ ۲۵ سورۀ انفال از آیات موردبحث میان عالمان مسلمان است که نظرات تفسیری گوناگونی پیرامون واژۀ «فتنه» و مفهوم آن ذیل آیه مطرح شده است. توجه به گفتمان مطرح در آیه راهی برای دریافت‌های روشمند معنای مورد نظر در آن است. نوشتار حاضر به‌دنبال پاسخ به این مسئله است که محور اصلی گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال چیست. ازاین‌رو، تلاش شد تا با در نظر داشتن ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی‌ای که متن در بستر آن به وجود آمده است به دریافت تازه‌ای از گفتمان آیۀ مورد نظر دست یافت. در پژوهش حاضر، که به روش تحلیل گفتمان انجام شد، با توجه به مفهوم‌شناسی واژۀ فتنه و ساختار زبانی و دستوری آیه و با عنایت به روابط همنشینی و جانشینی، این نتیجه حاصل آمد که دالّ مرکزی گفتمان مورد نظر مفهوم «ولایت» است. با توجه به سیاق آیات و قرائن داخلی و بیرونی، روشن می‌گردد که رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) و دین اسلام جریانی ولایت‌محور است و راه مقابله با فتنه‌ها تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و همچنین ولایت است. گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال گفتمانی تحذیری و آگاهانه است که روابط اجتماعی را میان گروه‌های مختلف تنظیم می‌کند. ازاین‌رو، فتنه در نظام مفهومی قرآن جایگاه ویژه‌ای می‌یابد و ساختارهای ارزشی و ضدارزشی حول دالّ مرکزی این گفتمان، که ولایت‌مداری است، شکل می‌گیرد.

«طومارهاي بحرالميت» که در قرن بيستم کشف شده، به بزرگ‌ترين کشف کتاب‌مقدسي قرن بيستم معروف است. چون طومارها بيش از دوهزار سال از دسترس بشر خارج بوده است، ضرورت دارد پژوهش‌هاي تطبيقي درخصوص اين فرقه و ديگر اديان صورت گيرد. هدف از پژوهش حاضر نيز بررسي تطبيقي يک جنبه از مباحث توحيدي ميان قرآن کريم و طومارهاي بحرالميت است. گردآوري اطلاعات در اين نوشتار به شيوه کتابخانه‌اي بوده و پردازش آنها به روش توصيفي ـ تحليلي انجام گرفته ‌است. نتايج اين پژوهش نشان‌دهنده اشتراک قابل توجه مضامين قرآني و محتواي طومارها درخصوص برخي از صفات خداوند است که از جمله آنها مي‌توان به عدل الهي، کرسي الهي، رحمت عام الهي، حکمت الهي، رحمت عام الهي، هدايت الهي و تقدير الهي اشاره کرد.

قرن دوم در تفسیرنگاری، از جایگاه ممتازی برخوردار است. تفسیر«زید بن علی(ع)» و «عبدالرحمان بن زید بن اسلم» از تفاسیر مهم قرن دوم و از جملۀ «تفاسیر جامع» تلقّی می‌شوند. بررسی تطبیقی این تفاسیر با روش تحلیلی و توصیفی، نشان می‌دهد، علی رغم آن که مفسران مذکور در روش‌ها و رویکردهای تفسیری دارای اشتراکاتی هستند، اما در استفاده از روایات، دیدگاه‌های عقلی، نحوۀ ارجاع به آیات و اتّخاذ اصول تفسیری هر یک شیوه‌ای خاص دارند. تفسیر زید بن علی (ع) روش و رویکرد ادبی دارد و از کاربردهای مختلف ادبی، گسترده بهره برده است. به کارگیری روش تفسیری قرآن به قرآن از ویژگی‌های اختصاصی تفسیر عبدالرحمان بن زید است. وی به تفسیر آیات الاحکام اهتمام ویژه‌ای داشته است.

حجم بسیار آثار حدیث‌پژوهی مستشرقان و تأثیرگذاری آن در عرصۀ‌ جهانی، ضرورت بررسی و تحلیل آرای آنان را می‌طلبد. بررسی پژوهش‌های حدیثی «جیمز رابسون» و «خوتیر ینبل»، با فاصلۀ زمانی حدود نیم قرن، با روش تحلیلی و توصیفی، حاکی از توسعۀ مطالعات حدیثی و تنوع در بهره‌گیری از روش‌های تاریخ‌گذاری روایات است. عدم اعتبار و اصالت احادیث، نگرش انتقادی به آثار رجالی و تلقی ناکارآمدی آن در نقد حدیث، رشد وارونۀ اسناد، نگرش به احادیث به‌مثابۀ گفتمان در حال تکوین، مبانی مشترک آنان و تقدم سند بر متن و مبنا قرار دادن برهان سکوت در ارزیابی احادیث، مهم‌ترین مبانی مختصّ ینبل است. پژوهش‌های رابسون به شیوۀ توصیفی و به گونۀ گزارش‌های شبهه‌برانگیز است، حال آنکه ینبل از روش علّی و با رویکرد نقد و تحلیل بهره گرفته و شیوۀ پژوهش‌های او «تحلیل درون‌متنی» است و واژه‌پردازی و بومی‌سازی اصطلاحات حدیثی از دیگر اختصاصات اوست.

در اندیشۀ دینی، «جنّت» جایگاه ابدی نیکوکاران و کانون نعمات الهی است، لذا واکاوی گزاره­های قرآنی در توصیف بهشت و نیز ابعاد فرازمانی و فرامکانی قرآن کریم در این حوزه، ضرورتی غیر قابل انکار است. این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی درصدد بررسی آیات­الجنّه در سوره­های مکّی و مدنی است. نتایج این پژوهش در دو بُعد ساختاری و مضمونی، حاکی از آن است که در بُعد ساختاری، سطح آوایی آیات الجنّه مکّی از نظم آهنگ بیشتری برخوردار است. «انذار و تبشیر» و توصیف معاد، محور اصلی سوره­های مکّـی اسـت لذا لحنها و ریتمهای آیات­، مخاطب را در درک بهتر صحنه­های قیامـت تهییج می­کند. در بُعد مضمونی، توصیف نعمات مادی در آیات­الجنّه مکّی، فراوانی و تکرار بیشتری دارد. اما در آیات الجنّه مدنی نمود ابعاد معنوی بیشتر است و واژگان مشترک در آیات­الجنّه مدنی که حلقه اتصالی را میان سور مختلف برقرار کـرده دلیلی بـرای کشـف مفـاهیم مشترک سور و بیانگر شرایط و لوازم ورود به بهشت است. قرآن ویژگی های­متعدد بهشت و امور مختلف مربوط به زمان­ها و مکان­های گوناگون را در نظام و چها­رچوبی ترسیم کرده که پس از تأمل درباره موضوع­های متعدد می­توان به وحدت موضوعی آیات­الجنّه رسید. آوا و موسیقی آیات الجنّه، متناسب با سیاق معنی و مضامین سخن و اوضاع و مقتضیات مربوط به سخن دگرگون می‌شوند و به این ترتیب رابطه دقیقی بین مضامین و ساختار آیات الجنّه حاکم است. هماهنگی آیات­الجنّه با شرایط مخاطبان، وجهی از اعجاز بلاغی قرآن است که با کاربست الفاظ و تعابیر مردم عصر نزول و بدون تأثیر پذیری از فرهنگ آنان، بُعد فرا زمانی یافته و از مرز واقع‌گویی خارج نشده است.

در عصر حاضرگونه شناسی یا نوع شناسی یکی از لوازم پژوهش خصوصاً در مطالعات مرتبط با علوم انسانی است که به عنوان چارچوب و راهنمای محقق محسوب می­شود و بر اساس قواعد آن، پدیده­ها جهت درک و شناخت بهتر، بر اساس الگویی منطقی تقسیم بندی می­شوند. یکی از شاخه­های مطالعاتی در حوزه پژوهش­های قرآنی که گونه­بندی در آن اهمیت دارد، شبهات و انکاریه­ها پیرامون قرآن است. با وجود تلاش­های مؤثری که در زمینه شبهه­پژوهی قرآنی صورت گرفته است به علت تمرکز غالب مؤلفان بر پاسخگویی، ارائه یک گونه­بندی جامع از شبهات در حاشیه قرار گرفته است. با توجه به این که تقسیم بندی علمی شبهات یکی از لوازم شبهه پژوهی بوده و پیش­نیاز­ی برای پاسخ­دهی روشمند به شبهات محسوب می­شود ضروری است قبل از ارائه هر گونه و دفاع و ردیه بدان پرداخته شود. این مقاله در یک بررسی توصیفی-تحلیلی با مطالعه برخی از گونه­بندی­های ارائه شده در آثار شبهه­پژوهی قرآنی و در نظر گرفتن الگوی شبهات معارضان علیه قرآن، خصوصاً مستشرقان و مسیحیان تبشیری به ارائه یک طرحواره شامل شش نوع کلی شبهات مصادر، شبهات وحیانیت، شبهات استناد به قرآن، شبهات فهم قرآن، شبهات متن و شبهات مربوط به آورندگان وحی اقدام نموده است و به تناسب زیرگونه­ها و مصادیق هر یک نیز بر اساس قواعد گونه­بندی، گزینش و ارائه نموده است. مبنای کلامی در این نوشتار دفاع از قرآن به عنوان کتابی وحیانی و خطا ناپذیر و مبنای علمی، عنصر شباهت در شبهات بوده و تقسیم بندی براساس الگوی هرمی صورت گرفته است. نقطه قوت این طرحواره آن است که شبهات پراکنده را با قرار دادن در دسته­های همگون به صورت گونه­های اصلی و فرعی جمع نموده که خود کمک شایانی به دفع توهم کثرت شبهه خواهد بود.