آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

فرقۀ قرامطه در نیمه دوم قرن دوم هجری، و براساس اعتقاد به امامت و مهدویت محمدبن‌ اسماعیل، نواده امام جعفر صادق، شکل ‌گرفت. قرمطیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی را مطرح‌ کردند. آنان در آغاز به مهدویت محمدبن‌ اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان‌دهنده دور ششم و قائم‌القیامه دانسته و تفسیرهای باطنی بسیاری را برای قائم‌القیامه در نظام دور مطرح نموده و معتقد شدند که محمد زنده ‌است و عبدالله‌ بن ‌میمون، باب اوست و او آخرین فردی است که مقام امامت و نبوت را همزمان داراست. به این ترتیب، غیبت و مهدویت محمدبن اسماعیل مورد توجه بسیاری از اسماعیلیان قرار گرفت و به صورت گسترده‌ای تبلیغ شد و پایه‌های اعتقادی قرمطیان بر این عقیده استوار گردید. آنان پس از چندی و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمدبن‌ محمدبن حنفیه گرویدند و نام او را در کنار سایر انبیاء الوالعزم و نیز در شهادت اذان با عنوان یکی از رسولان پروردگار آوردند. این اعتقادات با تردیدهای بسیاری روبرو شد به ویژه این‌که وعده ظهور او نیز محقق نشد، از این ‌رو پس از گذشت مدت کوتاهی مهدویت محمدبن ‌اسماعیل مورد توجه جدی و پذیرش گسترده قرمطیان قرار گرفت. در آغاز قرن چهارم قرمطیان بحرین به رهبری ابوطاهر جنابی معتقد به مهدویت مهدی اصفهانی شدند. این اعتقاد تنها 80 روز دوام ‌آورد، اما تاثیر مخرب آن بر تضعیف اعتقادی قرمطیان کاملا آشکار بود. پس از گذشت مدتی قرمطیان بحرین نیز همانند سایر قرامطه به مهدویت محمدبن اسماعیل بازگشتند.

از ویژگی­های بارز قرن نهم هجری از نظر مذهبی، رواج مذهب تشیع و اظهار قشر فرهنگی و فرهیخته نسبت به این مذهب بود. سیاست آزادی مذهبی تیموریان که ادامه سیاست مغولان بود. زمینه را برای تضارب آراء مهیا کرد. در این راستا مکتب تشیع که از پایه­های اعتقادی استواری برخوردار بود، با انگیزه­های معنوی، الهی و عرفانی رشد چشمگیری کرد که درنهایت مقدمات تشکیل حکومت شیعی ایجادگردید. همچنین آرامش ایجادشده بعد از فتوحات تیمور و علاقه و احترام وی به علما، دانشمندان و صوفیان نیز مشاهده­می­گردد. دراین دوره عالمان یا شیعه بودند و اساس تألیفات خود را بر بعد عرفان و تشیع قرارمی­دادند و اگر هم سنی بودند، سنی کم تعصب و یا متمایل به شیعه بودند. حال تلاش­های عالمان و دانشمندان در دوره قبل و مقارن روی کار آمدن تیموریان برای ایجاد تشیع حائز اهمیت است که این پژوهش به آن می­پردازد. شیوة این جستار (توصیفی - تحلیلی) می­باشد. پرسش اصلی این تحقیق این است که آیا با مطالعۀ آثار دانشمندان این دوره می­توان به دیدگاه­­های عرفانی آن­ها در زمینه تشیع دست­یافت؟ نتایج بررسی نشان­می­دهد که آثار امیرعلیشیرنوایی، خنجی، عبدالرحمن جامی و غیره از اهل سنت و متصوفه نمودی از عرفان و تشیع را در آثار خود دارند.

اباضیه، از گروه‌های مسلمان ساکن در شمال آفریقا بودند که دولت بنی‌رستم را در سده دوم هجری بنیان نهادند. این دولت، با حمایت‌های بی‌دریغ بربرها و به وسیله عبدالرحمن‌بن‌رستم در مغرب اوسط و در منطقه تاهرت پایه­گذاری شد. اباضیان، توجه خاصی به جایگاه امام داشتند و تا کنون، در همه منابع اباضیه، این احترام دیده می­شود. به همین جهت، در زمانی که عبدالرحمن‌بن‌رستم در بستر مرگ قرار داشت، شورایی را جهت انتخاب جانشین برگزید. در این شورا، عبدالوهاب به جانشینی برگزیده شد. یکی از اعضای شورا، یزیدبن‌فَندین بود که با این انتخاب مخالفت کرد و به‌تدریج گروهی پیرو او شدند که به نام «نُکّار» مشهور گردیدند. این فرقه، کم‌کم گروهی مستقل و دارای عقاید خاص شد. مقاله حاضر، درصدد بررسی نام‌های اطلاق‌شده بر فرقه نُکّار، علل و چگونگی شکل‌گیری، جایگاه و سابقه زندگی یزیدبن‌فندین، برخوردهای نظامی نُکّار با اباضیه، دانشمندان نُکّاری‌مذهب و قیام ابویزید مخلدبن‌کیداد نُکّاری است که مهم‌ترین قیام سیاسی نُکّاریه شمرده می‌شود. در پایان نیز به تناسب اطلاعات تاریخی موجود، رئوس عقاید نُکّاریه را برمی­شماریم.

ابوحامد محمد غزالی (505-450ق/1111-1014م) دانشمند برجسته‌ مسلمان بود که با طرح اندیشه‌ها و دیدگاه‌های چالش‌برانگیز خود، واکنش‌های مختلفی را از سوی دانشمندان مناطق مختلف جهان اسلام برانگیخت و به برخی آثار و اندیشه¬هایش انتقاد شد. دیدگاه‌های غزالی در آثار گوناگونش به ویژه احیاءعلوم‌‌الدین به مغرب و اندلس نیز راه یافت و برخوردهای متفاوتی را در آن سرزمین¬ها که از لحاظ سیاسی زیر حکومت مرابطین قرار داشت، ایجاد کرد و عده¬ای به مخالفت با غزالی برخاستند. جمودِ فکری و تعصبِ شدید مرابطین و تأثیرگذاری دانشمندانِ متعصب و یکسونگر بر حکومت مرابطین، علی¬بن یوسف بن تاشفین فرمان‌روای مرابطی را بر آن داشت تا در سال 503 ق/1109م دستور سوزاندن کتاب احیاءعلوم‌الدین را صادر کند. مهم‌ترین علل برنتابیدن این اثر، وجود احادیث ضعیف یا مجعول، بیان اندیشه‌های اهل تصوف و توجه غزالی به علم اصول فقه بود. در عین حال برخی دانشمندانِ مغرب و اندلس به حمایت از غزالی و آثارش برخاستند و تلاش کردند اتهاماتِ مزبور را پاسخ دهند.