آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه‌های دینی مهم‌ترین کمال انسانی را نزدیکی به خداوند و دست یافتن به ایمانی ناب، قرب الهی و رسیدن به رستگاری دانسته و در پیمودن این مسیر، میان زن و مرد تفاوت قائل نشده است. با این حال، وجود متونیکه توان زن را در رسیدن به حقیقت ایمان، ناقص می‌داند یا زنان را ناتوان از درک معارف دینی معرفی می‌کند، با اصل پیش‌گفته ناسازگار است. از جمله این موارد، حدیث «أکثر أهل الجنَّة مِن المستضعفین النساء...»‌است که دربرخی از منابع کهن از جمله من لا یحضره الفقیه یافت می‌شود.گذشته از بحث سندی، برداشت‌های گوناگون و احیاناً نادرستی از این روایت ارائه شده است. این نوشتار می‌کوشد ضمن بررسی منابع روایت، دلالت آن را نیز مورد مداقّه قرار دهد. این مقاله که با روشی توصیفی ـ تحلیلی نوشته شده است، در پایان به این نتیجه دست یافته که مقصود از مستضعفین، کسانی هستند که امکان رشد و تعالی از آنان سلب شده و راهی برای فرار از آن نداشته باشند.

تفسیر ساختاری روشی نو در تفسیر و فهم آیات الهی است که در قالب ساختار‌شناسی سوره‌ها به جهت دستیابی ارتباط منسجم میان آیات سوره و ارائه تصویری زیبا، پیوسته و هماهنگ از آیات سوره رخ می‌نماید تا به تفسیر دقیق و در خور مراد خداوند متعال نائل گردد. قدما در ابتدا با طرح مباحثی چون تناسب آیات، به ارتباط آیات مجاور در یک سوره توجه نشان داده بودند. اما با تکامل این بحث در قرون اخیر به وحدت کلی نگر مفاهیم و موضوعات در هر سوره توجه ویژه‌ای شده است؛ به این معنا که هر چند در بیشتر سوره‌های قرآن، موضوعات مختلفی به کار رفته است که در نگاه اول نوعی پراکندگی میان این موضوعات دیده می‌شود؛ اما با نگاهی دقیق این نتیجه به دست می‌آید که همه آیات سوره با هم مرتبط بوده و در راستای غرض یا اهدافی خاص سخن می‌گویند. پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه‌ای انجام گرفته با هدف کشف ساختار سوره مریم و غرض این سوره با استفاده از عوامل ارتباط لفظی و معنایی موجود در آیات و نیز به کمک برخی قرائن دیگر چون اسماء الحسنی، کلمات کلیدی، آهنگ انتهایی آیات، آغاز و فرجام سوره و... ساختارسوره مریم را نشان داده و به تناسب آن به دسته‌بندی بخش‌های این سوره که ارتباط تنگاتنگی با هم دارند پرداخته است. غرض کلی این سوره «عبودیت پروردگار برای دریافت رحمت ویژه الهی» است.

محمد بن بحر الرهنی الشیبانی یکی از راویان صاحب تألیف است. روایات او در آثار و کتب شیخ صدوق‡ انعکاس یافته است. احادیث رهنی در سه کتاب علل الشرایع، من لا یحضره الفقیه و کمال‌الدین و تمام‌النعمه یافت می‌شود که در چند روایت، شیخ صدوق بدون واسطه از محمد بن بحر نقل می‌کند، اما این راوی از سوی برخی رجالیان شیعه متهم به غلو شده، درحالی‌که این اتهام توسط برخی دیگر همچون نجاشی، از او رفع گردیده است. با توجه به تعارض آرای رجالیان دربارۀ وی، در این مجال، ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف رجالیان، از طریق بررسی دقیق اقوال رجال‌شناسان دربارۀ او و واکاوی مضمون و محتوای روایاتش، به تبرئۀ او از این اتهام دست می‌یابیم. نقل روایات رهنی توسط شیخ صدوق با توجه به مبانی سخت‌گیرانۀ وی در علم رجال، به‌خصوص در مسئلۀ غلو، مهر تأییدی بر تبرئۀ وی از اتهام غلو دانسته شده است. با توجه به ذومراتب شناخته شدن غلو و موضع‌گیری متفاوت رجالیان در برابر این جریان، در به کارگیری اصطلاحات غلو و تفویض از جانب رجال‌نویسان، با تسامح مواجهیم که در مورد محمد بن بحر نیز رخ داده است؛ به نظر می‌رسد این امر سبب تشکیک در غالی بودن وی از سوی برخی دیگر از رجال‌شناسان شده است.

از مهم ترین و پرسابقه ترین دانش هایی که در حوزه مطالعات حدیثی مورد توجه بوده، دانش رجال است که بحث از حالات راویان را بر عهده دارد تا از صدور احادیث از معصوم (ع)، اطمینان حاصل گردد. محمدتقی شوشتری، دانشمند رجالی معاصر، در این علم، با نگاهی انتقادی، خوش درخشیده است؛ قاموس الرجال وی در واقع، تعلیقه و نقدی بر تنقیح المقال مامقانی است. شوشتری، به اشتباهاتی که از مرحوم مامقانی در استفاده و استناد به منابع و مصادر رجالی پیشین، سرزده و باعث برداشت های غلط شده، انتقاد کرده است؛ از جمله این که مامقانی، بدون توجه به برخی نکات، از همه منابع به یک شکل بهره برده است. در حالی که توجه به تفاوت های منابع پیشین، نقش مهمی در نحوه بهره گیری از هر کدام از آنها دارد. این مقاله، به اصول بهره گیری و شیوه های استفاده از منابع رجالی در کشف مذهب و حال راوی، راوی بودن فرد از معصوم و شیوه های تشخیص مشترکات و توحید مختلفات و اعتبار هر یک از این منابع پرداخته است.

در خطبه‌های 1، 91، 177 و 211 نهج ‌البلاغه، مباحث گوناگون دربارة کوه‌ها با عبارت‌های مختلف برای پی بردن انسان‌ها به خالق بی‌همتای قادر، آمده است. دانشمندان و محقّقین علوم زمین بر‌آن‌اند که کوه‌ها طی زمان‌های طولانی تشکیل شده و تکامل یافته‌اند و کوهزایی در پوستة زمین بر اثر فرایندهایی مثل فرورانش در لبه‌های ناآرام قارّه‌ای با چین‌خوردن لایه‌ها و یا بر اثر نفوذ «ماگما»ی مذاب از ماگمای گداخته، به صورت‌های مختلف، مثل آتشفشان‌ها، ایجاد می‌شوند. بررسی‌ کاربرد «کوه» و توصیف آن در این خطبه‌ها روشن ساخت که این اشارات علمی با یافته‌های ثابت شده و قطعی زمین‌شناسی مانند:زمین ساخت صفحه‌ای، «ایزوستازی» و ریشه‌دار بودن کوه‌ها، ساختمان درونی کوه‌ها، اعتدال حرکات زمین، فواید وجود کوه‌ها در روی زمین و... نه تنها در تعارض نیست، بلکه منشأ وحیانی این سخنان را ثابت می‌کند.

اعتماد و کارکردهای آن یکی از مهم­ترین شاخص­‌های سرمایۀ اجتماعی بوده و از دیرباز توجه کنشگران علوم انسانی به­‌ویژه در جامعه­‌شناسی، روان‌­شناسی و علوم سیاسی را برانگیخته است. به‌­رغم وجود آثاری در این حوزه، به زمینه‌­های فرهنگی، نگرشی و بینشی اعتماد اجتماعی و نیز بررسی مفهوم آن در بافت قرآنی کمتر توجه شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی­ _ ­تحلیلی با مراجعه به منابع جامعه‌­شناسی به بسترهای تولید این مفهوم در جهان مدرن پرداخته تا با درک دقیق اصطلاح اعتماد اجتماعی، تمهیداتی برای مقایسۀ این مفهوم با بافت قرآنی فراهم سازد. دستاورد پژوهش حاکی از آن است که مفهوم اعتماد اجتماعی در دنیای معاصر، واکنشی در برابر افزایش خطرپذیری و فردگرایی بوده که وجود مؤلفه­‌های عدم تعیّن آینده، عاملیت مستقل (کنش غیرقابل کنترل) و ناآگاهی از کنش احتمالیِ دیگری در آن لزوم توسل به کنترل و اجبار را به همراه داشته است؛ حال­‌آنکه اعتماد مطلوبِ قرآن بر پایۀ نگرش مثبت (حسن‌­ظن) و ایمان جمعی استوار شده که متضمّن مؤلفه­‌های تعیّن، تعهّد و آگاهی است و هنجارها و ارزش‌های فردی (عوامل خصیصه­‌محور) و جایگاه اجتماعی افراد (عوامل جایگاه‌­محور) موجب تقویت آن می­‌شود.

ارتباط و تعامل روبه‏رشد جهان اسلام و دنیای غرب به شکل‏گیری نحله‏های گوناگونی انجامیده که هریک به تنهایی منادی تفسیر اصیل و برداشت صحیح از آیات قرآن هستند. یکی از این جریان‏های نوظهور، «فمینیسم اسلامی» است که طی چند دهه اخیر، خواهان اصلاح فهم قرآن کریم با هدف ارائه‏ الگوی جنسیتی برابر و در نتیجه، ارتقای جایگاه زنان در اسلام است. یکی از برجسته‏ترین نواندیشان این جریان، عزیزة الحبری است که این مقاله با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی در صدد استخراج نگرش قرآنی اوست. وی در تفسیر قرآن از اصولی لازم در فهم همچون توحید، اصل تنوع و اصل سازگاری نام می‏برد. الحبری نتیجه‏ مبنا قرار دادن این اصول را رعایت اعتدال و اجتناب از دیدگاه‏های پدرسالارنه می‌داند که زیربنای دستیابی به نظام روابط عادلانه است. به نظر او، هر برداشتی خلاف این اصول همچون پنداشت‏های پدرسالارانه از آیات الهی، مردود بوده و باید کنار گذاشته شود. همچنین دو مؤلفه‏ روشی مهم وی که در روند نظرات تفسیری هویداست، «اصلاح تدریجی» و «بسترمندسازی فهم آیات» است. یکی از مهم‌ترین نظرات الحبری پرداختن به «ضرب زنان» در آیات قرآنی است که از رهگذر مؤیدات قرآنی و روایی، منظور از نشوز را زنا دانسته و سپس تفسیر متفاوتی از آن در راستای سنت اصلاح تدریجی قرآن ارائه داده و قائل به لزوم محو کلی این سنت ناصحیح در دوره‏ معاصر شده است.

آیه 84 سوره اسراء کلیدی‌ترین اساس کنش‌های آدمی را در کلمه «شاکله» جمع نموده است. از ریشه «ش ک ل» تنها دو واژه «شکل» و «شاکله» در قرآن کریم آمده و معنای «شاکله»نزد مفسران و لغویان، محل اختلاف ‌نظر بیشتری بوده است. برخی آن را کاربردی استعاری یا مجاز می‌دانند.تلاش لغویان برای دستیابی به یک معنای جامع برای ریشه «ش ک ل» موفقیت‌­آمیز نبوده و برگزیدن «شباهت» به عنوان معنای محوری در ریشه عربی آن از سوی لغت­شناسان چندان دقیق نیست. مقاله حاضر درصدد است با بهره­ گیری از روش معناشناسی تاریخی با تکیه بر مطالعات ریشه‌شناختی به بیان مؤلفه‌های معنایی ریشه «ش ک ل» در زبان‌های نیای عربی و چگونگی پیوند این مؤلفه‌ها با مفهوم شاکله در زبان عربی بپردازد. در پرتو این روش نخست راهیابی مؤلفه‌های معنایی مربوط به درون و برون در ریشه «ش ک ل» از زبان‌های نیا به زبان عربی و نیز چگونگی تأثیر­گذاری آن بر معنای شاکله نشان داده شده است.

تعابیر لیس منی / منا / من شیعتنا و نظایر آن، در دسته‌ای از روایات شیعه پررنگ هستند که معنای کلی «از پیغمبر نبودن یا از امام نبودن» را در خود جای‌داده‌اند. این‌که چه خطوط قرمزی برای مسلمانان ترسیم‌شده که خروج از آن سبب ازبین‌رفتن رابطه رهبر ـ پیرو می‌شود، این روایات را شایسته توجه مضاعف قرار داده است. پژوهش کنونی، برای فهم بهتر این دسته روایات، به تحلیل کیفی آن‌ها پرداخته و از روش تحلیل مضمون برای رسیدن به شبکه مضامین این روایات بهره برده است. سپس به الگوی مستتر در روایات که بر اساس خطوط قرمز اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی با محوریت معصوم (ع) در روایات بنانهاده شده، دست‌یافته است. الگوی مستتر در روایات را می‌توان از بین بردن سرمایه اجتماعی در دو بعد نگرشی و رفتاری که براثر عدم تواصل مؤمنان باهم ایجادشده است ، تبعیت نکردن از امام و از بین رفتن عزت و امنیتِ امت دانست. درمجموع به نظر می‌رسد روایات لیس منی / منا در احادیث شیعه، بیانگر یک منظومه منسجم از خطوط قرمز در نگرش و رفتار مؤمنان است که با محور قرار دادن معصومان، از مرزهای هویتی مسلمانِ شیعه پاسداری می‌کند. نویسنده در پایان، به این یافته رسیده است که از بین بردن سرمایه اجتماعی در دو بعد نگرشی و رفتاری که براثر عدم تواصل مؤمنان باهم، تبعیت نکردن از امام و از بین رفتن عزت و امنیت ایجادشده، مضمون کلیدی و کانونی این دسته از روایات است.

امروزه پیمودن مسیر از مکانی به مکانی دیگر به صورت خارق­العاده مشهور به طی­الارض است. این مسئله به عنوان کرامت و نوعی تصرف در عالَم برای افرادی خاص در قرآن کریم و بیانات امامان(ع) مطرح شده است. نوشتار حاضر با روشی تاریخی به بررسی سیر تحول نگرش­ها درباره ترکیب و اصطلاح طی­الارض در منابع روایی می­پردازد. نتایج نشان می­دهد این ترکیب تا قبل از زمان صادقین(ع) بیشتر به طی­کردن زمین و نوعی برداشت مادی اطلاق می­شده و سپس از زمان صادقین(ع) برای امری خارق­العاده شکل گرفته و در زمان­های بعد تثبیت شده است. هرچند در این زمان بعضاً به همان معنای مادی نیز به کار می­رفته است. این اصطلاح به شکل ترکیب اسمی آن که «طی» به «الارض» اضافه شده باشد در کلام امامان(ع) یافت نشد و بیشتر به صورت فعلی یعنی «تطوی- طویت» در کنار «أرض» به کار رفته است. در گفته­ها و تحلیل­های محدّثان متقدم، استفاده از این اصطلاح چه به صورت اسمی و چه فعلی آن، چندان مشاهده نمی­شود؛ اما در دوران محدثان متأخر به بعد و سپس در دوران مکتب اخباری­گری و در تحلیل­های این عالمان، اصطلاح طی­الارض برای معنای حرکت غیرعادی به دو صورت اسمی و فعلی، فراوان قابل مشاهده است.