آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این پایان نامه در شش فصل تنظیم شده است: درفصل اول، مفهوم هدایت و وجوه هدایت در قرآن بررسی شده است. فصل دوم، به بحث از مشیت وهدایت اختصاص دارد. فصل سوم، بحث توحید وهدایت که پیرامون آیه مبارکه نور است مطرح شده است. فصل چهارم، ناظر بر هدایت عامه است. در فصل پنجم، هدایت فطری باتوجه به آیه فطرت مورد بحث قرار گرفته است. فصل ششم، مراتب هدایت رابرمی شمرد که مرتبه اول آن اسلام، مرتبه دوم ایمان مجدد و مرتبه سوم هدایت انبیاء و امامان است

مُهرنبوّت از جمله معجزه های حضرت محمد (ص) به شمار می آید که بیش از همه مورد توجه عارفان قرار گرفته است. اصلی ترین مسأله این مقاله بررسی شرح ها و تفاسیر عارفان مسلمان از این مُهر و پیوند آن با مهمترین مضامین عرفانی در طول دو سنّت عرفانی اوّل و دوّم است. با نگاهی به نحوه توجه صوفیه متقدم از جمله حلّاج (د: 309 ق) به این مُهر دیده می شود که در ابتدا شرح و تفسیر ظاهر این مُهر نزد آنان مطرح است و با ظهور ابن عربی، تفاسیر جای خود را به تأویلات می دهد و نظریه توحید وجودی زمینه ای برای طرح مهمترین تعالیم عرفانی از جمله بحث قوس نزول و صعود و حضرات الهیه را فراهم می سازد. در دوران میانی تصوف، بزرگانی همچون سعدالدین حمویه، ابن عربی و ابن ترکه اصفهانی با ترسیم دوایر توحید وشرح و نگارش آثاری مستقل در این باره هر کدام به نوعی جایگاه انسان کامل و مقام ختمیت رادر توحید مشخص کرده اند. در سده های متأخّر جلال الدین محمد مجدالاشراف(د: 1331ق)از عارفان ذهبیه کبرویه با استفاده از همین مبانی و به مدد کشف و شهود، شرح و ترسیمی از مُهر نبوّت ارایه داده است. تفسیر جهان شناسه عارفان از مُهر نبوّت و ارتباط آن با ختم نبوت و ولایت از سوی عارفان شیعی از مهمترین یافته های این نوشتار به حساب می آید.

انسان‌ها برای درک بهتر مفاهیم انتزاعی طرحواره‌ای را در ذهن خود شکل می‌دهند. این طرحواره‌ها ساخت­های مفهومی هستند و حاصل تجربه‌ای است که انسان از محیط پیرامون خود کسب می‌کند. یکی از این مفاهیم انتزاعی که بهاءولد سعی در عینی‌سازی آن داشته مفهوم عدم است. عدم در عرفان اسلامی به معنی نیستی مطلق نیست، به همین دلیل تصاویر فراوانی از عدم توسط عارفان ارائه شده است. بهاءولد نیز هنگامی که از تجربه‌های عرفانی و مکاشفات خود سخن می‌گوید، مفهوم انتزاعی عدم را با زبان انگاره و طرحواره‌های تصویری متعددی بیان می‌کند. نگارندگان در این مقاله با رویکرد شناختی به بررسی طرحواره‌های تصویری عدم در معارف پرداخته‌اند. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی است و براساس داده‌های به دست آمده می‌توان نتیجه گرفت: هریک از طرحواره‌های ادغام، تکرار، مقیاس، فرایند، شیء، قدرتی، انطباق، حرکتی، ارتباط، شکافت و تماس به نوعی می‌تواند مفهوم عدم را در قالب پدیده‌ای عینی قابل درک نماید. همچنین طرحوارۀ حجمی، بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده است؛ زیرا بهاء معتقد است که همه چیز از درون عدم پا به عرصۀ هستی می‌گذارد؛ درواقع عدم مکانی است که کائنات از غیب به ظهور می‌رسند.

در این مقاله ابتدا معانی مختلف استغناء در ادبیات صوفیه و سپس تعریف عطار، مبنی بر استغناءِ حق بررسی شده و ریشه‌های کلامی این مفهوم مورد بحث قرار گرفته که چگونه این مفهوم از آموزه‌های ابوالحسن اشعری برخاسته است و همان معنی نزد اشاعره از بی‌علتی حق و موقوف نبودن حق به علت و اغراض در اشعار عطار، در قالب مفهوم استغناء دیده می‌شود. سپس به ذکر نمونه‌های مشابه یا عینی این مفهوم در دیگر آثار عرفانی چون گلشن راز شبستری، پرداخته شده است. عطار برای اولین­بار به صراحت چنین مفهومی را جزئی از مقامات هفت‌گانۀ سلوک قرار داده است، با این­حال برخی، تعبیر نادرستی از استغناءِ مورد نظر عطار داشته‌اند و منظور از آن­را استغناءِ سالک دانسته‌اند. برای درک استغناء، ابتدا مفاهیم زمینه‌ای چون مالک­الملک بودن، مشیئتِ مطلقِ حق و بی‌علّتی در کنار حکمت آن واکاوی گردید. استغناءِ نزد عطار، استغناءِ حق است؛ چنان­که او را وجودی بی‌نیاز به تصویر می‌کشد و این بی‌نیازی به نتایجی چون خوف از سرانجام خود و حیرت سالک از فعل الهی، کم­رنگ شدن نقش ریاضات و عبادات می‌انجامد.

تفسیر قرآن کریم به مقامات اهل بیت یکی از مهم‌ترین گرایش­های رایج در عرفان شیعی است. یکی از مهم‌ترین تفاسیری که در آن آیات قرآن به جایگاه اهل بیت تفسیر شده، تفسیر آیات الولایه اثر میرزا ابوالقاسم حسینی شریفی ذهبی معروف به «میرزا بابا» و متخلّص به «راز شیرازی» (1202- 1286 ق) از عارفان سلسلة ذهبیه است. او در تفسیر خود 1001 آیه از قرآن کریم را در شأن ائمه علیهم السلام و دشمنانشان دانسته، از این رو، آنها را در پرتو تعالیم عرفانی شرح کرده است. از ویژگی­های مهم این تفسیر قابل استفاده بودن آن برای عامه مردم است. رازشیرازی، برآن است که در این تفسیر از روش تفسیر و تأویل حضرات ائمه بهر برده و معرفت خویش را در این باب از ریاضت­های شاقه و سیر وسلوک و پیروی از اهل کشف و معرفت حاصل کرده است. از مهم‌ترین مفاهیم عرفانی که در شأن ائمه علیهم السلام مطرح گردیده می‌توان به انسان کامل و ولایت اشاره کرد که در جای جای این تفسیر مطرح شده‌اند. افزون بر این، تدقیقات راز شیرازی در این تفسیر نیز حائز اهمیت است.

شیخ علاءالدوله (657ـ736 هـ.ق) در آثار مختلف خود به­ویژه رسایل فارسی به این مسئله که دل انسان چگونه می­تواند جلوه­گاه و آینه تجلی جلال و جمال الهی شود، اشاره کرده است و از این رهگذر به «لطایف سبعه» پرداخته است. نظریۀ لطایف سبعه و تطبیق آن با پیامبران وجودی هفت‌گانه تاکنون با نام علاءالدوله سمنانی شناخته شده است، اما اینکه آیا تا قبل از وی کسانی دیگری نیز به این مسئله پرداخته‌اند یا نظریۀ لطایف سبعه و تطبیق آن با پیامبران وجودی هفت‌گانه نوآوریِ خود شیخ علاءالدوله بوده است، جای تأمل و بررسی دارد. با بررسی، تحلیل و مقایسۀ مصنفات فارسی شیخ علاءالدوله با رسالۀ شق الجیب ابن‌عربی به این نکته رهنمون شدیم که شیخ علاءالدوله علی‌رغم اختلاف شدید با ابن‌عربی به­ویژه در مسئلۀ وحدت وجود، شدیداً تحت‌تأثیر او بوده است، تا آنجا که می­توان گفت که برخی از مطالب شیخ علاءالدوله دربارۀ لطایف سبعه دقیقاً ترجمۀ مطالب رسالۀ شق الجیب ابن‌عربی است. تنها بُعد جدیدی که علاءالدوله بر مباحث ابن‌عربی اضافه کرده است، علاوه بر شرح و بسط‌دادن آن‌ها، تطبیق این لطایف با پیامبران وجود هفت‌گانه­ای است که عطار در مصیبت‌نامه از آن‌ها نام برده است. تأثیرپذیری علاءالدوله از عطار را می­توان از مقایسۀ مصیبت‌نامه با رسالۀ سربال البال به‌خوبی دریافت که هر دو عارف پس از سیر در عوالم مختلف آفاقی و ناسوتی به این نتیجه می­رسند که سالک باید در روح و جان خود که عبارت از نور محمدیه است، سیر کند. ازاین‌رو، می‌توان گفت که نوآوری شیخ علاءالدوله در این است که توانسته پیامبرانِ هفت‌گانه‌ای را که عطار در مصیبت‌نامه به آن‌ها اشاره کرده، با لطایف سبعه‌ای که ابن‌عربی در رساله شق الجیب به آن‌ها پرداخته است، تلفیق کند. علاوه بر این، شیخ علاءالدوله برای اولین بار نظریۀ تفسیری خود را بر مبنای همین لطایف بنیان گذاشته است. امری که نه عطار و نه نجم‌الدین رازی در تأویلات عرفانی خود و نه ابن‌عربی هیچ‌یک از آن بهره نگرفته‌اند.

هستی شناسی، شاخه ای از فلسفه محسوب می شود، اما دیدگاه عارف به هستی و پدیدارهای آن، با نگاه فیلسوف متفاوت است. در این جستار، ضمن بیان تلقی عرفانی از وجود، دیدگاههای دو عارف برجسته مسلمان، ابن عربی و عبدالکریم جیلی در زمینه شناخت وجود مورد بحث قرار می گیرد. عبدالکریم جیلی (د 826ق) که از پیروان شهیر مکتب ابن عربی است، در مباحث هستی شناسانه خود، تفسیری انسان مدارانه از دیدگاههای ابن عربی ارائه داده است. عنوان کتاب الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل گویای این مطلب است که از دیدگاه مولف، انسان کامل آغاز و فرجام وجود است. جیلی موقعیت وجودی انسان کامل را در مرتبه الوهیت و بلکه بالاتر از آن، در مرتبه هویت ذات (مقام غیب عما) جستجو می کند.