آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه میان سطح تحلیل و اجتهاد (به معنای نظریه‌پردازی) از موضوعات مهم در علوم اجتماعی است. در این نوشتار تلاش می‌شود نشان داده شود که میان سطح تحلیل و تفکر و اجتهاد رابطه‌ای خاص وجود دارد و استفاده از هر سطح تحلیل بر استنباط‌ها و برون‌دادهای اجتهادی تأثیرگذار خواهد بود. اساساً این سطح تحلیل است که میزان اهمیت و اولویت مسائل را برای متفکر و مجتهد مشخص می‌کند. در این مقاله، مقام تبیین رابطه این دو، مقام معطوف به مباحث نظری و مبنایی نیست، بلکه مقام معطوف به کنش و رفتار یا برون‌دادهای عملی است که در ضمن بررسی آرا و فتاوی نمایان می‌شود. برای مطالعه موردی، آرای علامه بدیع الزمان سعید نورسی ـ از عالمان مشهور ترکیه ـ در باره رابطه میان اسلام و غرب و در نهایت راه برون‌رفت از معضلات ناشی از مواجهه این دو حوزه تمدنی در دوره معاصر انتخاب شده است. بنابراین، فرضیه فرعی این نوشتار آن است که چون سعید نورسی با رویکرد تمدنی به مسئله مواجهه اسلام و غرب می‌نگرد، پروژه «مدرنیته اسلامی» و یا «تمدن قرآنی» و چگونگی دستیابی بدان را وجهه همت خود قرار داده است.

ظهور اندیشه اسلام میانه رو در ترکیه و حاکمیت یافتن آن در عرصه اجتماعی و سیاسی این کشور از جمله رویدادهای جهان اسلام است که توجهی جدی را می طلبد؛ پس از نهضت بیداری اسلامی، تلاش می شود این گفتمان - که، با اتکا بر برداشتی کثرت گرایانه از اسلام، توانسته است در عرصه داخلی از سد لائیسیته متصلب آتاتورکی عبور کند و نیز اسلام گرایان سیاسی (اربکانی) را به حاشیه براند - الگویی برای حکومت داری مطلوب اسلامی در نظام های جدید سیاسی و بدیلی برای جریان انقلاب اسلامی ایران در کشورهای عربی معرفی شود.پرسشی که موجب شده است نگارندگان این مقاله به بررسی رویکردهای سیاسی اسلام میانه رو همت گمارند این است که اساسا ویژگی های این گفتمان چیست که کشورهای غربی درصددند آن را الگویی برای کشورهای اسلامی قرار دهند (سوال). در پاسخ به این پرسش، نویسندگان بر این باورند که وجود نوعی گرایش صوفیانه در اسلام میانه رو ترکی و تلفیق آن با اندیشه های غربی سبب شده است این قرائت از اسلام، در این کشور، قابلیت اجرایی بیشتری بیابد و همین مساله در رویکردهای سیاسی این گفتمان نیز متبلور شود (فرضیه)؛ از این رو، برای اثبات این مدعا، در این نوشتار، ضمن بیان گزارشی اجمالی از فرایند ظهور این گفتمان در ترکیه و معرفی موسسان و رهبران آن، رویکرد این گفتمان به جایگاه سیاست در اسلام و موضوعات مرتبط با آن - همچون نقش دولت در جامعه اسلامی، اسلام و لیبرالیسم غربی، اسلام و انقلاب و نیز تمدن اسلامی بررسی شده است (روش).نویسندگان این مقاله، که در پی نشان دادن چالش های اسلام لیبرالی ترکی در مصاف با اسلام سیاسی بوده اند (هدف)، به نتایجی دست یافته اند که از آن جمله عملیاتی شدن تفکر نوعثمانی در اسلام میانه رو ترکی و نیز اقدام دولت اردوغان در ترویج نوع جدیدی از سکولاریسم دینی است (یافته ها).

لطفا برای مشاهده چکیده فارسی و عربی به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

هدف پژوهش حاضر پاسخ به این سوال اساسی است که دولت اسلامی چگونه می‎تواند ضمن حفظ عزّت خود رابطه‎ای با هدف تألیف قلوب را ایجاد کند؟ پژوهش بر این فرضیه استوار است که با تبیین مولفه‎های عزتمندی در ابعاد بین‎المللی همچون، عدم افشاء اسرار و احتیاجات دولت اسلامی و عدم اتخاذ کفار به عنوان هم‌راز و نیز تحلیل روش‎های ایجاد یک رابطة دوستانه از جمله، ارائة خدمات علمی، اقتصادی و بشردوستانه و همکاری در عرصه‎های صنایع دفاعی با دولت‎های مختلف بتوان الگویی در جهت تحقق تألیف قلوب دولت‎های غیراسلامی، و در نتیجه امتثال امر به «تعالی ذیل کلمه سواء»، به عنوان مقدمة تبلیغ دین ارائه نمود. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که عزّت باید شامل صلابت و مقاومت بر موضع شخص عزّتمند باشد، یعنی دولت اسلامی به راحتی از مواضع اعتقادی- سیاسی خود کوتاه نیاید و در برابر دشمن باشد. در عرصه روابط بین‌الملل، بازیگران دیگر این ثبات و دفاع از موضع خود را از دولت اسلامی شاهد باشند. دولت اسلامی در مسأله تألیف قلوب و جلب محبّت نباید گرفتار افراط یا تفریط گردد، چرا که با افراط کشور مقابل ممکن است درخواست‌های زیاد و نابجایی مطرح نموده و چه بسا دولت اسلامی با مسائل و مشکلات امنیتی مواجه گردد، با تفریط نیز امکان اینکه تعامل محبت‌آمیز با دولت‌های غیر مسلمان ایجاد شود؛ کاهش می‌یابد.

در بیشتر رشته‎های علوم انسانی تحلیل‎ها مبتنی بر نظریه‎ها صورت می‎گیرند و اساساً تحلیل خارج از نظریه اتقان و اعتبار کافی را ندارد. در نوشتار پیش‌رو به این پرسش پرداخته می‎شود که در حوزه مطالعات تمدنی - به‌عنوان یکی از حوزه‎های مطالعاتی نظری علوم اجتماعی - چگونه می‎توان از تمدن به‌مثابه یک سطح تحلیل و یا یک چارچوب نظری در تحلیل پدیده‎های اجتماعی بهره برد؟ به بیان دیگر، کاربست تمدن به‌مثابه یک نظریه چیست؟ از این‌رو، پرسش فرعی دیگر در این زمینه آن است که در استفاده از تمدن به‌عنوان یک سطح تحلیل، بر چه مفاهیمی باید توجه شود و هر مفهوم به کدام نیازمندی یا پرسشی پاسخ می‌دهد؟ در این مقاله تلاش می‎شود تا ضمن بررسی ماهیت تمدن، نقطه کانونی و قلب تمدن، چگونگیِ ساخت یک تمدن (فرایندی یا وضعیتی) و نیز حوزه اعتبار تمدنی، چارچوبی نظری برای تبیین و تحلیل در تمدن‌پژوهی به دست داده شود.

پژوهش حاضر براساس تحلیل منظومه معرفتی قرآن کریم و خوانش امامین انقلاب، درصدد جایگاه‎یابی جهاد کبیر به‌مثابه راهبرد سیاست خارجی دولت اسلامی است. سوال اساسی این است که جهاد کبیر به‌مثابه یک راهبرد در پهنه سیاست خارجی، چگونه بر استقلال و عدم استحاله هویت در دولت اسلامی در مناسبات و تعاملات با جوامع، دولت‎ها و تمدن‎های دیگر دلالت می‌‌کند؟ در این راستا، با روش توصیفی- تحلیلی، رابطه میان دو متغیر جهاد کبیر و کامیابی در سیاست خارجی(حفظ استقلال و عدم استحاله هویت اسلامی) مورد تحلیل قرار گرفت. پژوهش بر این فرضیه استوار است که از آنجایی که جهاد کبیر چارچوب و خطوط قرمز نرمش و رعایت مصالح و منافع را مشخص کرده و همچنین چارچوب عزت براساس حکمت در تعامل خارجی را ترسیم می‎کند، مانع از سیاست‌‌گذاری و سیاست‎ورزی برخلاف هویت و استقلال دولت اسلامی ـ متکی بر بینش و ارزش‎ها ـ می‎شود. از نتایج پژوهش حاضر ترسیم راهبردهای عینیت‌بخش به جهاد کبیر در سیاست خارجی است؛ ازجمله وجوب حفاظت از هویت اسلامی و حاکمیت اسلام، دیپلماسی بر محور عزت، حکمت و مصلحت، لزوم نفی نظام کفر استکباری و مبارزه با ظلم، لزوم حمایت از ملت‎ها و دولت‎های مستضعف و لزوم مقابله با نفوذ نظام کفر.

ترکیه از جمله کشورهایی است که امروزه داعیه‎دار الگوی تمدنی برای جهان اسلام است. تحولات چنددهه اخیر ترکیه نشان از رشد اسلام‎گرایی به همراه رشد اقتصادی و سیاسی در سطح منطقه‎ای و بین‎المللی می‎دهد. این تحولات برایند رقابت میان جریان‎ها و جنبش‎های موجود در فضای فکری ترکیه با قرائت‎های خاص خود از اسلام، مدرنیته و ملی‎گرایی می‎باشد. شناخت این جریان‎ها و جنبش‎های فکری می‎تواند در تحلیل روندها و رویکردهای آتی کشور ترکیه در سطح منطقه‏ای و بین‎المللی کارآمد باشد. در این مقاله تلاش می‎شود ضمن بررسی اجمالی فراز و فرود جریان‎های اسلام‎گرای ترکیه، خاستگاه هر یک از آنها و ارتباط آنها با انقلاب اسلامی یا نقش آنها در تغییر جایگاه انقلاب اسلامی در فضای فکری ترکیه تبیین شود.

فتح‎الله گولن از جمله نظریه‎پردازان الهیات اجتماعی است که عمده‎ترین نظریه‌های وی بر نوع کاربرد اسلام در وضعیت مدرن متمرکز است. وی بر مقوله‎هایی مانند خدمت، کار، آموزش و در مجموع ساخت جهان اجتماعی بر اساس مفاهیم اسلامی تأکید می‌ورزد. از همین‌رو، قرائت وی از اسلام در مقابل قرائت اسلام سیاسی قرار می‌گیرد، زیرا وی اجرایی‌شدن اسلام را امری اجتماعی و فارغ از مسیر دولت ساماندهی می‎کند. در نوشتار حاضر تلاش می‎شود با استفاده از مباحث نظری مطالعات تمدنی، اندیشه‎های فتح‎الله گولن بررسی گردد. گولن از جمله متفکرانی است که داعیه‎دار نظریه‎پردازی دربارۀ تمدن اسلامی است. وی می‌کوشد برای مواجهه تمدنی جهان اسلام با مدرنیته غربی نسخه‎ای ارائه دهد که ضمن حفظ هویت تمدن اسلامی و کارامدی برای حل مسائل موجود در جهان اسلام، کمترین منازعه و اختلاف میان جهان اسلام و غرب را در پی داشته باشد تا در پرتو آن سعادت دنیوی و اخروی را در کنار هم تأمین کند. تفاوت گولن با بسیاری از اندیشمندان مسلمان در نحوۀ ورود وی به عرصه عمل و کنش اجتماعی است و به همین دلیل، وی هم اندیشمندی مسلمان و هم رهبری اجتماعی است که تلاش دارد اندیشه‎های خود را در جمع میان اسلام و مدرنیته در مقام عمل به آزمون بگذارد.

پرفسور عبدالعزیز ساشادینا[i] استاد تمام دانشگاه ویرجینیای آمریکا است. او از شیعیان تانزانیا است که در دانشگاه علیگر هند دورۀ کارشناسی مطالعات اسلامی را گذراند و سپس در رشتۀ ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد تحصیل کرد و از دانشجویان دکتر شریعتی بود. در کنار تحصیلات دانشگاهی، در مشهد، قم و نجف نزد برخی اساتید وقت دروس حوزوی را گذراند. اگرچه محل سکونت اصلی ایشان در آمریکا است اما ارتباط ایشان با کشورهای اسلامی همچون ایران، عراق، تانزانیا و ... برقرار است و در فرصت‌هایی که فراهم می‌شود برای بحث‌های علمی حضور می‌یابند که فرصت مغتنمی را برای علاقه‌مندان به مطالعات اسلامی فراهم می‌آورد. روش‌شناسی مطالعات اسلامی در غرب، درس‌گفتارهایی است از ایشان که در سال 1389 در گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم با حضور جمعی از فضلای حوزوی و اعضای هیئت علمی پژوهشگاه عرضه شد. در این درس‌گفتارها، علاوه بر اصل بحثی که استاد مطرح کرده، پرسش‌ها و پاسخ‌هایی نیز در خلال بحث صورت گرفته است که موجب غنای محتوایی مطالب شده است. کتاب از شش فصل تشکیل شده که استاد ساشادینا در پنج فصل به بررسی و تبیین دوره‌های مختلف اسلام‌شناسی می‌پردازد و در فصل ششم روش اسلام‌شناسی خود را مطرح می‌کند. این اثر را نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با مقدمه‌ای از پرفسور ساشادینا و نیز مقدمه‌ای از مدیر محترم گروه، حجت الاسلام حبیب‌الله بابایی، در زمستان 1393 منتشر کرد.[ii] نوشتار حاضر در دو بخش تنظیم شده است: در بخش نخست تلاش شده است ضمن حفظ امانتداری، خلاصه‌ای از فصول کتاب عرضه شود. در بخش دوم به بررسی و نقد ضعف‌های این اثر پرداخته می‌شود [i]. در برخی از متون، نام استاد به صورت ساچادینا نیز به نگارش در می‌آید. [ii]. سری دوم درس‌گفتارهای پرفسور ساشادینا با عنوان روش‌شناسی مطالعات اسلامی در غرب، پس از یازده سپتامبر، در شهریورماه 1394 در گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد که به صورت کتاب در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.