آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

روایات تفسیری یکی از منابع مهم فهم قرآن بوده و آسیب شناسی آن ها امری ضروری است. ذهبی در کتاب التفسیر و المفسرون مباحث متعددی را بحث کرده است .از جمله به بررسی آسیب های این دسته از روایات پرداخته است. معرفت نیز درکتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب به نقد دیدگاه ذهبی دراین راستا مبادرت کرده است. جستار پیش رو به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی آسیب های روایات تفاسیر مأثور در نگاه ذهبی و معرفت پرداخته است. نگارنده در تحلیل آسیب های سه گانه به موارد ذیل دست یافته است: معرفت و ذهبی مهم‏ترین اسباب ضعف تفاسیر مأثور را وجود اخبار جعلى بیان کرده اند، اما در منشا و زمان جعل حدیث اختلاف نظر دارند ذهبی بطور ضمنی پیدایش جعل حدیث را بعد شهادت حضرت علی (ع) می‏داند و آن را به شیعه نسبت می‎دهد، اما آقای معرفت آغاز جعل حدیث را زمان معاویه بیان نموده و زمینه های وضع روایات را در زمان پیامبر(ص) دور ذهن نمی‏داند. ذهبى عصر صحابه را ورود اسرائیلیات به حوزه تفسیر دانسته و دلایلی از آیات و روایات را مبنی بر جواز رجوع صحابه به اهل کتاب نقل می‏کند، اما معرفت این دیدگاه را رد کرده و مخاطب آیات مورد نظر ذهبی را مشرکان می‏داند که به اوایل نبوت پیامبر(ص) بر می‏گردد. و برداشت غلط از حدیث «حدثوا عن بنی اسرائیل و لا حرج » علت گسترش اسرائیلیات می‏داند 3. ذهبی حذف سند را مهم‎ترین دلیل اسباب ضعف روایات بیان کرده است معرفت نیز وجود ضعف سند را علل کم‏اعتبارى روایات بیان می‏کند، اما وی برای پذیرش روایت تنها بر سند آن تکیه نکرده است بلکه زمانی که محتوای روایات از آیات رفع ابهام نمایند حتی اگر سند آن قابل پذیرش نباشدحدیث قابل اعتنایی خواهد بود.

ارزیابی روایات سبب نزول نیازمند روش‌هایی متناسب با ویژگی های این دسته از روایات است. حدیث‌پژوهان از تاریخ معتبر به عنوان یکی از معیارهای نقد اسباب نزول یاد کرده اند با این حال بهره گیری از معیار تاریخ هیچ گاه روشمند نبوده و اصول و ضوابط آن بیان نگردیده و برای این مسأله، قواعدی وضع نشده است. لذا در این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی تلاش شده است با ارائه روش نقد تاریخی و به کارگیری معیارهای نقد تاریخی به نقد اسباب نزول پرداخته تا بهره‌گیری از معیار تاریخ در اینگونه موارد شکل علمی‌ تری به خود گرفته و روشمندانه از معیار نامبرده استفاده شود. با تتبع بر منابع تاریخی و حدیثی می توان از شناخت هویت فردی و اجتماعی راوی، فاصله زمانی و مکانی راوی با روایت، وضعیت تاریخی مخاطبان، تأثیر شرایط اجتماعی، بررسی منابع روایت، توجه به زمان شکل گیری معانی برای واژگان، بازسازی فضای متن، فهم علایق، انتظارات و پیش فهم های راوی، فهم هدف و مقصود و انگیزه راوی از نقل روایت و معنای واقعی و حقیقی متن روایت و ارزیابی آن در میزان عقل به عنوان معیارهای نقد تاریخی اسباب نزول یاد نمود.

اخلاق بسترساز روابط اجتماعی است، به ‌نحوی که در نبود آن جامعه دچار گسست و شکست روحی و روانی می‌شود. بین فقه و اخلاق نمی‌توان جدایی قائل شد. حکم شرعی، تشریعی است از جانب خداوند برای تنظیم زندگی انسان اعم از این که به افعال، ذات، اشیا و سایر امور زندگی انسان تعلق بگیرد. موضوعات اخلاقی نیز متعلق حکم شرعی قرار می­گیرد و دارای بار فقهی است. خداوند به ویژگی خوش‌اخلاقی در آیات قرآن کریم به شیوه‌های مختلف تأکید کرده و آن را با خطاب دستوری، هم­ردیف مسائل مهمی هم­چون عدم­پرستش غیرخدا، نیکی به پدر و مادر، اقامۀ نماز و دادن زکات قرار داده است. نکتۀ دارای اهمیت در موضوعات اخلاقی، منقح کردن آن است؛ به این معنا که مشخص شود از کدام قسم از اقسام چهارگانۀ واجب، مستحب، حرام یا مکروه محسوب می‌شود. در این جستار، برآنیم تا حکم فقهی وجوب خوش‌خلقی با دیگران را با استفاده از ملاکات احکامی هم­چون: تنقیح مناط، الغای خصوصیت و قیاس و هم­چنین بر اساس روایات و تفاسیر فریقین استخراج کنیم.

منابع روایی اهل‌سنت مملو از روایاتی است که از جهت متن، سند یا هر دو، دچار آسیب شده و اکنون قابل استناد نیستند. انگیزه‌های جعل احادیث پیامبر6 متعدد و بسیارند که یکی از مهم‌ترین آنها انگیزه‌های فرهنگی بوده؛ چنانکه زمینه‌ساز بروز سایر عوامل سیاسی – اجتماعی شده است. اگر چه مطالعه و بررسی روایات موضوعه نشان می‌دهد که به جهت تفاوت مصادر حدیث نزد شیعه و اهل‌سنت برخی عوامل و انگیزه‌های جعل و وضع حدیث نیز میان فریقین تفاوت‌هایی دارد؛ اما انگیزه‌های فرهنگی تا حدود فراوانی یکسان می‌باشد؛ البته حجم احادیث موضوعه در منابع اهل سنت بسیار بوده که زاییدۀ عواملی چون اعتماد به صحابه و همچنین جریان منع نگارش حدیث است. پژوهش حاضر با روشی نقادانه و تحلیلی به بررسی انگیزه‌های فرهنگی وضع حدیث در منابع اهل‌سنت پرداخته‌ و پیامدهای آن را ارزیابی می‌کند. نتایجِ این پژوهش نشان می‌دهد روایاتی که با هدف استحالۀ فرهنگی مسلمانان وضع شده است، تأثیرات زیادی در تحولات سیاسی و تغییرات اجتماعی داشته است. بنابراین واضعان حدیث با تکیه بر انحرافات فرهنگی، کوشیده‌اند تا فاصله میان رفتار پیامبر6 با حاکمانِ دوره‌های بعد را توجیه کنند.

از مهمترین ارزش­ها، صداقت و آفت اصلی آن دروغگویی است که یکی از رذایل اخلاقی محسوب می شود. دروغ در تمامی شرایع الهی حرام است و تا ضرورت و مصلحت مهمی در میان نباشد، گفتن آن جایز شمرده نمی شود. اگر تحصیل این مصلحت لازم شود، حرمت آن بر طرف گشته و مشمول قاعده "اهم و مهم" و یا به تعبیری "دفع افسد به فاسد" می شود. با این همه، آیات قصص قرآنی نشان دهنده مواردی است که بر اساس ضرورت و برای حفظ مصالح فرد و جامعه، دروغ و به تعبیر دقیق­تر "توریه"، جایز شمرده شده است.حضرت یوسف (علیه السلام) بنا به مصالحی، بنیامین را با طرحی وحیانی نزد خود نگه داشت و برادران را به سرقت متهم ساخت. حضرت ابراهیم (علیه السلام) برای عدم شرکت در مراسم عید مشرکان و به منظور شکستن بت­ها اعلام کرد که بیمار است. وی پس از شکستن بتها نیز هنگامى که از وى در این باره پرسش شد، آن را به بت بزرگ نسبت داد. موارد دیگری نیز در قرآن وجود دارد که مفسران حکم جواز توریه و دروغ مصلحت آمیز را از آنها استنباط نموده اند.

مفسران فریقین از قرون نخستین تاکنون دیدگاه‌های مختلفی را در رابطه با آیه 141 نساء «... وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً» (نساء:141) داشته‌اند و احکام فردی و اجتماعی فراوانی را از آن استنباط نموده‌اند؛ براین اساس و با روش توصیفی تحلیلی این مقاله درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی است: آیه نفی سبیل چه تأثیری در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران داشته است؟ براساس یافته‌های پژوهش مشخص گردید بهترین دیدگاه، مفهوم عام آیه است؛ زیرا واژه "سبیل" که به اصطلاح از قبیل" نکره در سیاق نفى" است افاده عموم می‌کند، بنابراین، آیه دارای مفهومی عام است که می‌تواند شامل «نفی سلطه در تکوین و در حوزه تشریع احکام و نفی غلبه در حوزه احتجاج و برهان» باشد. همچنین براساس یافته‌های پژوهش مشخص گردید سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که برگرفته از اصول قانون اساسی است در بسیاری از موارد با توجه به آیه نفی سبیل بنا شده است و بسیاری از اصول سیاست خارجی برگرفته از همین آیه است. از جمله اصولی که این آیه با آن ارتباط دارد، اصل عزت، اصل استقلال و اصل نفی رابطه سلطه‌گری و سلطه‌پذیری است.

جاهلیت به دوران قبل از اسلام اطلاق می­شود که مردم به لحاظ عقیدتی، فرهنگی و روابط اجتماعی و اخلاقی وضعیتی بحرانی داشتند. ظهور اسلام و بعثت پیامبر در این شرایط برای اصلاح این وضعیت شرک­آلود، پرآشوب، بی­اخلاق و سرشار از جنگ­ها و خون­ریزی­های بی­منطق بود. حل این بحران­های شایع فرهنگی ـ اجتماعی که بعضاً به‌صورت یک سنت اجتماعی در قلب مردم و جامعه رسوخ کرده بود، نیازمند تدابیر و راهبردهای حساب­شده بود که از سوی پیامبر به مدد وحی اتخاذ شد و به نتیجه رسید. استخراج و تحلیل این راهبردها از قرآن و حدیث مسئله این تحقیق ­است. با توجه به اینکه در طول تاریخ، همواره جاهلیت اجتماعی و فرهنگی وجود داشته و بحران­ساز بوده است و امروزه نیز با پدیده­ای به نام جاهلیت مدرن روبرو هستیم، هدف از این تحقیق الگوگیری از این اصول و راهبردهای مستخرج از قرآن کریم به‌عنوان کتاب انسان­ساز و جامعه­ساز الی­الابد و روایات، جهت اصلاح فرهنگ اجتماع معاصر است. تحقیق حاضر ازنظر روش توصیفی-تحلیلی است و هدف آن کاربردی محسوب می­شود. درنهایت یافته­های تحقیق در حل بحران جاهلیت در قالب چهار اصل راهبردیِ: برخورد تدریجی و فرایندی، راهبرد جایگزینی، راهبرد أخذ پیمان و راهبرد رد و ابطال قاطع حاصل شده­است.

از جمله آسیب‌های حدیثی، انتشار تقطیع یافته یا برداشت‌های ناصحیح از روایات اهل بیت (ع) درباره خصوصیات و فضایل ایشان است که در برخی از موارد، به عقاید غالیانه منتهی می‌گردد. پژوهش حاضر، بر اساس روش «تحلیل محتوا» به بررسی سندی و دلالی حدیث «قُولُوا فینا ما شِئتُم ...»؛ «درباره ما (اهل بیت (ع)) هرچه می‌خواهید بگویید...» می‌پردازد که بر اساس برخی از تعابیر، موهم غلو است. بدین‌رو پژوهش حاضر درصدد است به پرسش‌های ذیل پاسخ گوید: آیا این حدیث در منابع معتبر شیعی یا اهل سنت نقل شده است؟ فضای صدور و انواع گونه‌های نقل شده‌ی این روایت، چگونه است؟ تحلیل وثاقت راویان حدیث بر اساس منابع رجالی، چه اطلاعاتی را در خصوص کیفیت اسناد حدیث به دست می‌دهد؟ منظور از خارج از تصوّر بودنِ فضیلت‌های امامان (ع) در این روایت چیست؟ آیا می‌توان هرگونه فضیلتی را به اهل بیت (ع) منتسب نمود؟ چگونه می‌توان بر اساس این حدیث، رابطه‌ی بندگی امامان (ع) را در برابر خداوند تبیین کرد؟ رویکرد روایت مذکور به ادّعای در نظر گرفتن مقام نبوّت برای امامان (ع) چیست؟ بر اساس برونداد این پژوهش، حدیث مذکور در کتاب «الخصال» تألیف صدوق، دارای سندی صحیح و راویان ثقه بوده و محتوای آن نیز در راستای نفی هرگونه غلو از ساحت اهل بیت (ع)، قابل تبیین است.

موضوع علم و دين هماره به صورت مستقيم يا غير مستقيم در سير تاريخي آراي مختلف پيرامون جامعيت قرآن تاثير شاياني داشته است. نوشتار پيش رو روشن ساخته است كه مسئله علم و دين به عنوان يك مبنا در چندگانگي نظريه ها نقشي اساسي ايفا نموده است. در تحولات فكري پيرامون جامعيت و قلمرو قرآن، سه گرايش با سه نظر متفاوت از رابطه علم و دين تعريفي متفاوت از جامعيت قرآن به دست داده است. هر كدام از اين گرايش ها با اتخاذ سه نظريه تداخل، جدايي و سازگاري، رهيافت هاي حداكثري، اعتدالي و حداقلي را از جامعيت قرآن برگزيده اند. نتايج به دست آمده حاكي از آن است كه از ميان نظريه هاي سه گانه مذكور، رويكرد اعتدال گرايانه با داشتن شاخصه هايي چون همگرايي با اصول و مباني خاص نظام معرفتي دين اسلام و حركت روشمند با مولفه خردگرايي توام با وفاداري به متن، رويكردي پذيرفتني در ساحت جامعيت قرآن به نمايش گذاشته است.

احادیث دال بر کاستی عقل و ایمان زنان در منابع دست اول شیعه و سنی نقل شده است؛ این روایات منسوب به پیامبر(ص) و امام علی(ع) است و بررسی اسناد این احادیث مرسل بودن آنها را نشان می‌دهد و افزون بر آن برخی از این احادیث بدون سند گزارش شده‌اند؛ لذا اطمینان لازم به صدور آنها از معصوم به‌دست نمی‌آید و همین امر عده‌ای را بر آن داشته که به جعلی بودن آنها حکم کنند و عده دیگر به لحاظ وجود روایات مذکور در کتب معتبری چون الکافی و نهج‌البلاغه دلیلی برای بررسی سندی آنها ندیده، صرفا به تحلیل محتوایی و متنی احادیث پرداخته‌اند و دیدگاه‌های مختلفی در این حوزه شکل گرفته است. در این نوشتار هر یک از این دیدگاه‌ها مورد نقد و بررسی قرار گرفته است؛ به نظر می‌رسد در صورت چشم‌پوشی از ضعف سندی احادیث و ناچاری از توجیه آنها بهترین راه‌حل آن است که بپذیریم به دلیل تقطیع سخنان پیامبر(ص) و امام علی(ع) از سوی گردآورندگان احادیث، بخش‌هایی از این روایات حذف شده‌اند که چه‌بسا نقش تعیین‌کننده‌ای در بیان مراد و مقصود اصلی معصوم داشته‌اند.