آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه قانون طبیعی، یکی از بنیادی ترین تعالیم فلسفی گفتمان حقوق بشر (حقوق طبیعی) در فلسفه سیاسی است. دورة جدید مطالعات قانون طبیعی که با عصر روشنگری XE ""موضوعات:عصر روشنگری"" آغاز شد و تاکنون ادامه دارد، حاوی نظریه های گوناگون در باب قانون طبیعی است. نظریه های «نوتومیستی»[1] و «غیر نوتومیستی»[2] قانون طبیعی، شاکله نظریه های قانون طبیعی را در دورة جدید تشکیل می دهد. نظریه های نوتومیستی به دوشاخه نظریه های سنتی و جدید تقسیم می شوند. همه این نظریه ها دارای کاستی های متعددی است که در این نگارش به آنها پرداخته شده است. مهمترین نظریة جدید نوتومیستی در باب قانون طبیعی، قرائت «فینیس» از این نظریه است. تمرکز ویژه بر نظریه فینیس، به دلیل اهمیت آرای این فیلسوف در باب قانون طبیعی در مغرب زمین است. بیان ویژگی ها و نیز نقد و ارزیابی نظریه فینیس در این نگارش، حاصل سالها مطالعات نگارنده در آثار این فیلسوف است که چکیدة آن در این مقاله آمده است.

با توجه به عدم پیشینة مباحث مربوط به مبانی قانون طبیعی در آثار دانشمندان مسلمان و به منظور نظریه پردازی و تولید علم دربارة کشف مبانی قانون طبیعی در اسلام، لازم است آموزة قانون طبیعی در غرب عموماً و به ویژه در دورة مسیحیت پروتستان بررسی شود؛ زیرا در آن دوره از غرب، اندیشمندان مسیحی پروتستان، با توجه عمیق خود به ملاک های دینی، درصدد حفظ دستاوردهای قانون طبیعی مسیحی شده در برابر یورش دانشمندان دورة جدید به آموزه های دینی فلسفی بودند.هجوم گستردة اندیشة اومانیستی به آموزة قانون طبیعی در آن دوره، سبب شد «گروسیوس»، تفسیری از این قانون ارائه کند که به عقیدة بسیاری از دانشمندان، تفسیری سکولارمنشانه بود؛ هر چند «پوفندورف» تلاش کرد، غبار تفسیر سکولاریستی را از محتوای قانون طبیعی بزداید، اما توفیق کامل نیافت.در این نگارش، ابتدا قانون طبیعی در اندیشة پروتستان های اولیه، تحلیل می گردد. آنگاه کاستی هایی که این نظریه پردازان در تفسیر این آموزه داشتند، بیان می شود. این کاستی ها با عنوان انتقادات در دو گروه مجزا قرار دارند:انتقاد مشترک، حاوی یک نکتة انتقادی است که به طور مشترک بر همة نظریه پردازان قانون طبیعی در دورة پروتستان اولیه وارد است.انتقادات مختص دربردارنده پنج نکتة انتقادی است که کاستی های موجود در اندیشة این اندیشمندان را به طور جداگانه نشان می دهد.

با توجه به عدم پیشینه مباحث مربوط به مبانی قانون طبیعی در آثار دانشمندان مسلمان و به منظور نظریه پردازی و تولید علم درباره کشف مبانی قانون طبیعی در اسلام، لازم است آموزه قانون طبیعی در غرب به ویژه در دوره مسیحیت بررسی شود؛ زیرا در آن دوره، بیشترین توجه به ملاک های دینی می شده است. تحولات دکترین قانون طبیعی در دوره مسیحیت در غرب را می توان به شش مقطع اصلی دسته بندی کرد. این مقاله، ابتدا به نقد و بررسی این آموزه در دو مقطع اول مسیحیت؛ یعنی دوره پدران کلیسا و قرون میانه می پردازد. آنگاه 13 نکته انتقادی با عناوین انتقادات مشترک و مختص را بیان می کند. این انتقادات با توجه به مبانی عقلی در اندیشه اسلامی بیان شده است. دسته اول، انتقاداتی است که به طور مشترک بر همه اندیشمندان دو دوره اول مسیحیت در مساله قانون طبیعی وارد است و دسته دوم، گزاره هایی انتقادی است که به طور مجزا به محتوای فکری هر یک از آنها در این مساله مربوط می شود.

تبيين فلسفي حقوق بشر با استفاده از معارف فلسفه اسلامي نمايش استفاده از ظرفيت دانش فلسفه اسلامي در تبيين علوم اجتماعي و امتداد اين دانش از دايره نظري به حوزه عمل است. «نظريه اسلامي قانون طبيعي بشر» با استفاده از ظرفيت دانش فلسفه اسلامي همه انواع حقوق بشر را تبيين و از آنها دفاع عقلي مي‌کند. پرسش اين نگارش آن است که فلسفه آن دسته از حقوق بشر که از قوه عاقله انسان ناشي مي‌شوند، چيست. نظريه اسلامي قانون طبيعي بشر در پاسخ به اين پرسش فرمان عقل عملي را براي سعادتمندي انسان به سبب داشتن قوه عاقله بيان کرده و حقوق بشري را که از آن فرمان فهميده مي‌شوند، توجيه فلسفي مي‌کند. آن فرمان عبارت است از: «هركس در يادگيري علومي كه دانستن آنها براي رسيدن او به سعادت ابدي لازم است، بايد كوشا باشد». حقوق بشري که از اين گزاره قانون طبيعي به‌ دست مي‌آيند، عبارت‌اند از: حق يادگيري (حق آموزش)، حق داشتن معلم، حقِ داشتن ارتباط با موجودات فراطبيعي، حق سوادآموزي و حق بر رسانه مطلوب. روش پژوهش در اين نگارش روش عقلي است و منابع پژوهش کتابخانه‌اي هستند.

روش دست‌یابی به دانش در حوزه‌های گوناگون علوم امری مهم بوده و نتایج مهمی به‌دنبال دارد. یکی از مسائل دانش فلسفه حق، پاسخ این پرسش است که بشر با چه روش یا روش‌هایی می‌تواند حقوق طبیعی موجودات را شناسایی کند؟ این مقاله تلاش می‌کند این پرسش را به‌صورت زیر پاسخ دهد. حق (داشتن) به معنای شایستگی است. این مفهوم مفهومی فلسفی است که از مقایسه هر موجود (هدف‌مند) با هدف آن فهمیده می‌شود. به دلیل آنکه صاحبان حق به دسته‌های گوناگون تقسیم می‌شوند، برای شناسایی حقوق طبیعی آنها روش‌های مختلف به شرح زیر به‌کار می‌روند: شناسایی حقوق طبیعی بشر از راه علم انسان به نفس خویش، یعنی به روش شهودی ممکن است. شناسایی حقوق ذاتی خدای متعال به یکی از سه روش شهودی، عقلی و نقلی امکان دارد. حقوق طبیعی دیگر انواع موجودات (فرشتگان، جنیان، حیوانات، گیاهان، جمادات و گروه‌های اجتماعی) به روش عقلی، نقلی، عقلی ـ تجربی یا نقلی ـ تجربی شناخته می‌شوند. حاصل آنکه، حقوق طبیعی (ذاتی) موجودات را نه از یک روش خاص، بلکه از روش‌های مختلف می‌توان شناخت. این روش‌ها عبارتند از: روش عقلی، روش شهودی، روش نقلی و یا ترکیبی از آنها. روش پژوهش در این مقاله روش عقلی است.

سومین و آخرین مرحلۀ احیای اندیشه غربی قانون طبیعی در دورۀ پساتجدد از سومین دهه پایانی قرن بیستم با توجه فیلسوفان و حقوق­دانان به مسئله حقوق بشر شروع شد. در این مقاله آخرین نظریه­های غربی قانون طبیعی درخلال دو گفتار تبیین و ارزیابی شده­اند. گفتار نخست اندیشه غیرنوتومیستی قانون طبیعی را در آن دوره بررسی کرده است. در این راستا، فولر نظریه اخلاقی بودن درونی قانون را مطرح کرد. یکی از اشکالات نظریه او آن است که اخلاقی بودن درونی قانون چیزی بیش از ابداع لفظ نیست. دورکین که طرفدار نظریه­های تفسیری قانون بود، همواره نظریه­های معنایی (سمانتیک) را نقد می­کرد. افزون بر آنکه لازمه سخن او تن دادن به نسبیت گرایی در جهان حقوق و اخلاق است، نظریه او در مورد آن دسته از کارهای بشر که دربارۀ آنها قانون موضوعه وجود ندارد، ناصحیح است. گفتار دوم نظریه فینیس را به عنوان جدیدترین خوانش نوتومیستی قانون طبیعی ارزیابی کرده است. او پنج ویژگی خیرهای اصیل را بداهت، ذاتی بودن، عدم ارتباط آنها با یکدیگر، تساوی آنها در اهمیت و بی­ارتباط بودن آنها با هست­ها می­داند. نظریه فینیس کاستی­های گوناگون دارد، از جمله اینکه هیچ‌یک از این اوصاف خصوصیت­های خیرهای اصیل نیستند. روش تحقیق دراین مقاله روشی ترکیبی(نقلی-عقلی-انتقادی) است.

مفهوم حق، موضوع دانش فلسفه حق است. این مفهوم در گفتمان حق کاربری اسمی دارد. مفهـوم حـق امری کلی و از معقولات ثانی فلسفی است که از مقایسه یک موجود با هدف مطلوب یا مقصد متناسـبش " بهدست میآید. عقل به آن موجود عنوان " صاحب حق " و به آن هدف یا مقصد عنوان " موضوع حـق میدهد. بر اساس این طرح نو در توجیه ساختار حق در گفتمان فلسفه حق، خدا تنها منشأ همه حقها اسـت و درنتیجه، قوانین اجتماعی نباید مخالف قوانین ربانی معتبر باشد. قوانین اسـلام نـاب، معتبرتـرین قـوانین ربانی است که یا بر اصول عقلی یقینی و یا بر مبانی معتبر شرعی بنا شده است. این نگارش مشتمل بر یک مقدمه، دو گفتار و یک نتیجه است. گفتـار اول چگـون گی سـاخته شـدن مفهوم حق را تبیین میکند و گفتار دوم به بحث درباره لوازم آشنایی با ساختار مفهوم حق میپردازد.

نشان‌دادن توقف نظریه‌های سیاسی بر نظریه‌های معرفتی هدف این نگارش است. این کار از راه معرفی نظریه‌های متضاد سیاسی سوفیست‌ها در یونان باستان و ابتنای آنها بر آرای متضاد معرفت‌شناسانه آنها نسبت به امور واقع صورت می‌گیرد. از یک‌سو، نظریه نسبیت‌گرایی و شبه‌پوچ‌گرایی نسل اول سوفیست‌ها، از جمله پروتاگوراس و گرگیاس، تأثیر بسزایی در پوزیتیویستی بودن آرای سیاسی آنها داشت. از سوی دیگر، ثبات نظرگاه‌های واقع‌گرایانه سیاسی نسل‌های متأخر سوفسطائیان، متأثر از آرای معرفتی ضدنسبیت‌گرایی فیلسوفان یونانی، مثل سقراط بود. این همه از این امر حکایت می‌کند که نظرگاه‌های معرفتی دانشمندان همواره نقشی تعیین‌کننده در آرای سیاسی آنها داشته و دارد. بنابراین، نظریه‌های پوزیتیویستی سیاسی در عصر حاضر نیز دلیل بر قبول نظریه نسبیت‌گرایی معرفتی از سوی صاحبان و طرفداران آن نظریه‌هاست. به دلیل آنکه نظریه نسبیت‌گرایی معرفتی به لحاظ منطقی غیرقابل دفاع است، نتیجه می‌گیریم که هیچیک از نظریه‌های سیاسی پوزیتیویستی نیز به لحاظ منطقی توجیه‌پذیر نیستند.