آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از شناخت های لازم برای سعادت انسان و جامعه، امام شناسی است. این موضوع در اسلام از اهمیت والایی برخوردار است و از جمله نگرانی های پیامبر خدا 6 برای امتش، شناخت امامان بعد از خودش بوده است. موضوع شناخت مستخلَفین واقعی از مستخلَفین دروغین، بر اساس تفسیر آیه شریفه « وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ » قابل دستیابی است. در مقاله حاضر برای مشخص کردن منظور « لیستخلفنهم » در آیه، دیدگاه های مفسران فریقین بررسی می گردد. از مجموع نظرات مفسران به دست می آید که خدای متعال برای تشخیص مستخلفین واقعی از مستخلفین دروغین در این آیه، مستخلفین را با ویژگی های خاصی می شناساند تا شناسایی ایشان آسان تر گردد. هر یک از مفسران، دیدگاهی را برای این «مستخلف» الهی مطرح نموده اند. از جمله دستاوردهای این مقاله که مفسران بدان نپرداخته اند، آن است که جانشینی تمام ائمه و ولایت آنها به طور کامل، در زمان ظهور محقق می شود؛ این نتیجه موافق با ظاهر آیه است و روایات رجعت آن را تأیید می کند.

یکی از منابع مهمّ تفسیر قرآن، روایات معصومان: است. با توجّه به وقوع جعل در میان برخی روایات، درباره لزوم اعتبارسنجی روایات منقول از ایشان:، اختلافی نیست، اما در اعتبارسنجی آن روایات و نتایج آن ناهمسانی فاحشی است. برخی با پذیرش سهل‏گیرانه، روایات نامقبول را مستند تفسیر قرار داده‏اند و برخی با ردّ شتابزده، روایات تفسیری فراوانی را از گردونه اعتبار بیرون رانده‏اند. آسیب‏های بسیاری که در اعتبارسنجی آن روایات رخ داده، ناشی از مبانی سست‏بنیاد برخی حدیث‏پژوهان است. این مقاله در صدد آسیب‏شناسی مبانی اعتبارسنجی روایات تفسیری برآمده و به تبیین آن‏ها پرداخته است که عبارت‏اند از: 1. قطعی‏الصدور پنداری همه روایات منقول از منابع پیشین، 2. انگاره تنافی غلوّ و وثاقت، 3. انگاره تلازم غلوّ راوی و برساختگی روایاتش، ۴. مشروط دانستن صحّت روایات تفسیری به بودن مضمون آن‏ها در قرآن، ۵. انحصارپنداری اعتبار خبر واحد به وثاقت مخبری، ۶. مشروط دانستن صحّت روایات تأویلی به مطابقت با سیاق.

در دانش تفسیر قرآن، همانند برخی از دانش‌های دیگر، در طول زمان مکاتب مختلفی پدید آمده است. روش‌ها و آثار تفسیری مفسران حوزة علمیة قم در سدۀ اخیر نیز قابل ارجاع به مکاتب تفسیری مختلفی است. این مقاله با رویکرد تاریخی و روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد با شناسایی تفاسیر مهم و قابل اعتنای عالمان حوزة علمیة قم در سدة اخیر و کشف و تحلیل روش و اصول تفسیری به‌کاررفته در آنها، مکتب تفسیری مورد اتّباع هر یک از آنان را مشخص و به معرفی و تحلیل آن بپردازد. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که مفسران سدة اخیر حوزة علمیة قم تابع سه مکتب تفسیری مختلف بوده‌اند: 1. مکتب تفسیری اجتهادی قرآن‌به‌قرآن به دو شکل افراطی و اعتدالی؛ 2. مکتب تفسیری اجتهادی روایی؛ 3. مکتب تفسیری اجتهادی نسبتاً جامع.

عالمان علوم قرآنی، مفسران از اصحاب پیامبر اکرم (ص) را طبقه‌ای ممتاز دانسته‌ و برای مطالب تفسیری آنان اعتباری ویژه قائل شده‌اند و با توجه به اینکه ائمّۀ اطهار (ع) در تفسیر، قائم‌مقام رسول خدا (ص) هستند، مفسران از اصحاب آنان نیز در تفسیر قرآن جایگاه ویژه‌ای دارند و آرای تفسیری آنان نیز دارای امتیاز ویژه‌ای است ؛ زیرا امکان بهره‌مندی از آموزه‌های تفسیری امامان در کاهش خطای تفسیری و نزدیک شدن به معانی واقعی قرآن مؤثر است و ازاین‌رو شناخت مفسران دانش‌آموخته از ائمّه می‌تواند در صحت و اتقان تفسیر قرآن مؤثر باشد؛ ولی به امتیاز آنان توجه نشده و حتی با عنوان "مفسران دانش‌آموخته از ائمّه" از آنان یاد نشده است. در این مقاله نخست با تحلیل برخی روایات معتبر و مقبول نزد فریقین امتیاز این دسته از مفسران و همسانی جایگاه تفسیری آنان با مفسران از اصحاب پیامبر (ص) تبیین و سپس با استفاده از منابع معتبر فریقین به معرفی اجمالی شماری از آنان پرداخته می‌شود.

يکي از عوامل مؤثر در تفسير قرآن و فهم مراد خداي متعال از ظهور آيات، قرائن عقلي است، قرائن عقلي دوگونه است: 1. معرفت‌ها و معلومات بديهي صارف از ظهور آيات که از قرائن عقلي متصل شمرده مي‌شود. 2. برهان‌هاي عقلي يا معلومات عقلي نظري که از قرائن منفصل آيات است. در تأثير معلومات بديهي در ظهور آيات و لزوم توجه به آن در تفسير آيات اختلافي نيست، ولي در لزوم توجه به برهان‌هاي عقلي يا معلومات عقلي نظري در فهم مراد خداي متعال از ظهور آيات اختلاف است. گروهي آن را مسلّم و مفروغ‌عنه دانسته‌‌‌اند و برخي در مخالفت با آن بر بي‌‌نيازي فهم ظواهر قرآن از علوم عقلي به وجوهي استدلال کرده‌اند. در اين مقاله نخست با روش تحليلي، لزوم توجه به معلومات عقلي نظري در فهم مراد خداي متعال از آيات با بيان سه مقدمه تبيين شده و سپس با روش «تحليلي ـ ‌انتقادي»، ادله مخالفان آن بررسي و به شبهات آنان پاسخ داده مي‌شود.

قرآن کریم از عصر نزول تا کنون با روش‌های مختلف و متفاوت تفسیر شده است. یکی از روش‌های تفسیری آن که در رَوایی یا ناروایی آن اختلاف شده، تفسیر فلسفی است. شماری از فیلسوفان روابودن آن را مسلّم و مفروغ‌عنه دانسته و سوره‌ها و آیه‌هایی از قرآن را با روش فلسفی تفسیر کرده‌اند، و دسته‌ای دیگر از عالمان دینی با آن مخالفت کرده، بر ناروایی آن به وجوهی استدلال کرده‌اند. در این مقاله، نخست مهم‌ترین دلایل مخالفان تفسیر فلسفی با عناوین روایات دلالت‌کننده بر دور بودن تفسیر قرآن از عقل انسان، روایات نهی‌کننده از طلب هدایت از غیر قرآن، مغایرت تعقّل با تفلسف، و اختلافی بودن و یقین‌آور نبودن استدلال‌های فلسفی بررسی و نقد می‌شوند، سپس برای روابودن تفسیر فلسفی و لزوم یا دست‌کم جواز بهره‌گیری از یافته‌های فلسفی در تفسیر آیات استدلال و در پایان نتیجه‌گیری می‌شود که تفسیر فلسفی با شرایطی رَواست.

نقش دانش قرائت و تاثیر مستقیم آن در تفسیر آیات قرآن کریم انکارناپذیر است و از این رو مسالۀ قرائات همواره مورد توجه قرآن‌پژوهان قرار داشته است. یکی از ابعاد مهم در مسالۀ قرائت، بررسی رویکرد علماء سده‌های نخست هجری به قرائت، به ویژه رویکرد آنان نسبت به قرائت رایج امروزی (روایت حفص از قرائت عاصم) می‌باشد که می‌تواند بیانگر رویکرد تاریخی به این قرائت تلقی گردد. اگر چه اخفش از بزرگان ادبیات عرب است و روند کلی حاکم بر کتاب معانی القرآن وی، اهتمام به مباحث ادبی است اما وی در راستای مباحث ادبی، به صورت گسترده به مسالۀ قرائت نیز توجه داشته است که با تحقیق در آن می‌توان به مبانی او در مسالۀ قرائت و معیارهای وی در پذیرش یا گزینش قرائت دست یافت. بررسی عملکرد اخفش در مواجهه با روایت حفص از عاصم نیز نشان می‌دهد که اولاً وی در ترجیح و گزینش قرائت، بارها قرائتی مغایر با روایت حفص را برگزیده است و ثانیاً برداشت برخی نویسندگان از تعابیری چون «قرائة العامة» در کتاب اخفش که آن را به عنوان قرائتی رایج و مستقل بین مردم تفسیر کرده‌اند، برداشتی نادرست و بر خلاف گزارش‌های صریح تاریخی است افزون بر آنکه اینگونه تعابیر گاه بر خلاف قرائت امروزی (روایت حفص از عاصم) به کار رفته‌اند.

کتاب مکاتب تفسیری آقای علی اکبر بابایی که به­عنوان منبع درسی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری نگارش یافته است، از امتیازات و کاستی­هایی چند در شیوه دسته­بندی روش­های تفسیری و معرفی روش تفسیری برخی تفاسیر برخوردار است. از جمله امتیازات این کتاب، ریشه­یابی روش­های تفسیری در روش­های تفسیری ماخوذ از روایات معصومان(ع) در همان بخش آغازین کتاب است که به تعبیر برخی منتقدین، سوگیری مذهبی خاصی را به دنبال داشته است؛ نیز دسته­بندی روش تفسیر اجتهادی قرآن به قرآن که در آن به ذکر برداشت­های مختلف از این نوع روش تفسیری در جهان اسلام پرداخته است و با این بیان جلوی بسیاری از برداشت­ها و قضاوت­های نادرست درباره تفاسیر قرآن به قرآن از جمله تفسیر شریف المیزان را گرفته است. این کتاب کاستی­هایی نیز دارد از جمله در دسته­بندی روش­های تفسیری دوره­های پس از صحابه و تابعین و نیز معرفی برخی تفاسیر در برخی اقسام روش­ها که در این مقاله سعی شده است تا تعدادی از این نکات واکاوی شود.

برخي از متکلمان براي اثبات عصمت همه‌جانبة انبيا عليهم السلام به دليل مستفاد از آيات مربوط به شاهدان امت‌ها تمسک جسته‌اند؛‏ بدين صورت که همة انبيا، در قيامت شاهدان به حق هستند و بدين‌روي، براي شهادت مطابق با واقع، بايد به دور از خطا و سهو و نسيان باشند. مسئله‌اي که مطرح است اين است که آيا دلالت اين استدلال بر مقصود خود، تام است يا خير؟ ملاحظه‌اي که بر آن وجود دارد اين است که آيات ذي‌ربط فقط بيانگر اين است که در هر امتي يک شاهد وجود دارد. پس ممکن است در يک زمان، چند نبي همزمان حضور داشته و فقط يک تن از آنها شاهد اعمال امت باشد. نگارنده بر اين باور است که اين شاهد، همان امام امت است. بدين‌روي، او از خطا و سهو و نسيان در امور مربوط به مشاهده اعمال بندگان مصون است. اين مقاله درصدد است با استفاده از روش «تحليل و توصيف»، ديدگاه عموم مفسران فريقين را مبني بر اينکه شهدا همان انبيا هستند، رد، و اثبات کند که شاهد هر امتي، امام آن امت است.

«تفسير فلسفي»، تعبير مستحدثي است که فارغ از صحت و سقم اين ترکيب، گاه به‌‌معناي «تحميل باورهاي فلسفي بر قرآن» و گاه به‌معناي «کاربرد معلومات فلسفي در فهم و تفسير قرآن» و گاه به‌‌معناي «تفسير موضوعي آيات فلسفي» و امثال آن به‌کار مي‌رود. اين مقاله به ‌روش توصيفي ـ تحليلي و در بخش‌هايي به ‌روش «تاريخي ـ ‌تطبيقي» تلقي‌هاي گوناگون از عنوان «تفسير فلسفي» را بررسي و نيز منطق به‌کارگيري آنها در مقام تفسير آيات قرآني را به اجمال ارزيابي کرده است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد: تعبير «تفسير فلسفي» مسامحي بوده و تلقي آن به‌عنوان گونه‌ يا روشي تفسيري موجه نيست. در ميان انديشمندان مسلمان، صدرالمتألهين با اصرار بر «ظاهرگرايي طريقي»، ظاهر را به ‌کمک معلومات فلسفي، طريقي به ‌سوي کشف حقايق قرآني قرار داد و بدين‌‌سان، هم بر ضرورت کاربرد معلومات فلسفي تأکيد کرد و هم با تحفظ بر ظواهر قرآن، گرايش به تحميل آراء فلسفي بر آيات را نفي نمود. او به تفسير موضوعي آيات فلسفي غناي جديدي بخشيد و معلومات فلسفي را قرينه‌اي براي فهم مقصود و مراد برخي آيات قرآني قرار داد. علامه‌ طباطبائي در تفسير «الميزان» در جهت روشمند کردن آن‌ کوشيد. ايشان معلومات فلسفي را طريقي به سوي فهم لايه‌هاي معارف قرآني مي‌دانست و بر ‌ضرورت بهره‌مندي از معلومات فلسفي در کشف دلالت‌ها و فهم معناي مراد برخي آيات، بدون تحميل و ضميمه ‌کردن تأکيد داشت. حکماي مفسر از معلومات فلسفي در جهت يافتن موضوعات فلسفي در آيات و انسجام‌بخشي به آنها و نيز به‌عنوان «قرينه‌ صارفه» در کشف تحليل منطقي مضامين قرآني و استنباط لايه‌هاي معنايي برخي آيات و کشف استلزامات معنايي تعدادي از آيات استفاده کرده‌اند. نيز لزوم پرهيز از تحميلِ آراء فلسفي بر آيات قرآني و بهره‌مندي از حقايق وحياني در تنقيح و تکميل انديشه‌ورزي‌هاي فلسفي از دستاوردهاي جانبي اين پژوهش ‌است.