آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نواندیشی دینی که از جدی‌ترین و درعین‌حال، چالش‌برانگیزترین دغدغه‌های دانشی‌مردانِ حوزه‌ی علوم دینی در روزگار جدید است، در عرصه‌های مختلفِ علوم دینی، قابل تطبیق و شایسته‌ی تحقیق است، ازجمله، در رشته‌ی کلام اسلامی که گاه از آن به کلام جدید، تعبیر می‌شود. این نوشتار ضمن تدقیق در مفهوم نواندیشی دینی و فرق آن با روشنفکری یا روشنفکری دینی، می‌کوشد تا پس از مرور اجمالی بر جریان‌های فکریِ اسلامیِ معطوف به عقائد دینی، شاخصه‌های نواندیشی دینی در زمینه‌ی کلام اسلامی را بشناسد و برشمرد، ازجمله‌، اینکه این رویکرد جدید در شیعه، در امتداد کلام عقلیِ شیعه از بغداد تا حله است، با افزوده‌ی گشودگی در برابر تحولات جدید و فلسفه‌های معاصر و اهتمام به عرصه‌های نوین تحقیقات کلامی، مثل کلام سیاسی یا کلام اجتماعی، در عین صیانت از مرزهای قطعیِ دین و بر پایه‌ی عقلگرایی اعتدالی (نه قرینه‌‌گرایی و عقلگرایی حداکثری).

قرن چهارم را دوره‌ی نوزایی اسلامی، و گاهی میان پرده‌ی شیعیِ ایرانی در تاریخ اسلام می‌دانند. در این روزگار، شاهد زایش نوعی انسان‌گرایی هستیم که حتما تحت تأثیر مؤلفه‌های ایرانی و شیعی بوده است. این انسان‌گرایی همچون اومانیزم اروپا در رنسانس قرن پانزدهم، بیشتر جنبه ادبی دارد تا فلسفی، اما بر خلاف آن، سمت و سوی دینی دارد. روایتگر و در عین حال، یکی از بازیگران اصلیِ این انسان‌گرایی ابوحیان توحیدی است که هم فلسفه‌دان است، هم ادیبی در طراز بالا، اما آنچه در این نوشتار، مورد توجه است، گرایش‌های انسانی وی و نیز تقریرهای اوست از انسان‌گرایی این دوره. در این نوشتار می‌خواهیم ویژگی‌ها ودرونمایه‌های این انسان‌گرایی را که قرن‌ها پیش از نوزاییِ مغرب زمین رخ داده و چه بسا در آن نیز اثرگذار بوده است، بازبشناسیم ودر عین حال، تفاوت‌های آن را با همتای اروپایی‌اش نشان دهیم. هم ادیبی در طراز بالا، اما آنچه در این نوشتار، مورد توجه است، گرایش‌های انسانی وی و نیز تقریرهای اوست از انسان‌گرایی این دوره. در این نوشتار می‌خواهیم ویژگی‌ها ودرونمایه‌های این انسان‌گرایی را که قرن‌ها پیش از نوزاییِ مغرب زمین رخ داده و چه بسا در آن نیز اثرگذار بوده است، بازبشناسیم ودر عین حال، تفاوت‌های آن را با همتای اروپایی‌اش نشان دهیم.

در دانش‌های مختلف اسلامی با کاربرد مفهوم و اصطلاح «تأویل» روبه‌رو هستیم. در برخی مذاهب اسلامی، از جمله اسماعیلیان، نیز این اصطلاح بسیار پرکاربرد است تا جایی که به آموزه و تعلیمی اساسی تبدیل شده است. اسماعیلیان «تأویل» را در مقابل «تنزیل» که شأن پیامبران و ناطقان است، شأن و صلاحیت امام می‌دانند. این نوع تأویل را «تأویل باطنی» می‌دانند که باطن لفظ و معنا را آشکار می‌کند و با «تأویل قرآنی» که به معنای ارجاع به حقیقتی است که یک لفظ یا یک امر ظاهری بر آن متکی است و نیز با «تأویل کلامی»، به معنای ترجیح معنای مرجوح بر معنای ظاهر (بنا به دلیل لفظی یا عقلی) متفاوت است. آنچه در این نوشتار در پی آنیم مقایسه میان این سه گونه تأویل از حیث سنجش‌پذیری و ضابطه‌مندی است. با تمرکز بیشتر بر تأویلات اسماعیلیان نشان خواهیم داد که این نوع برداشت از ظواهر متون و تعالیم دینی بر هیچ منطق نقدپذیر و حتی فهم‌پذیری استوار نیست و تمکین در برابر آنها فقط با تکیه بر ایمان و تعبد مقدور است. به نظر ما، میراث حدیثی، عرفانی و فلسفی خودمان نیز از این نوع تأویلات خالی نیست، که طبعاً با آنها نیز باید به همان نحو مواجه شد.

قرن چهارم هجری را از درخشان ترین ادوار تاریخ و تمدن اسلامی از لحاظ تنوع فکری و آزاداندیشیِ مسئولانه دانسته اند. برخی بین این دوره و دوران رنسانس در مغرب زمین، همانندسازی کرده و بلکه آن را در نوزاییِ قرن پانزدهم، مؤثر دانسته اند. اگر جوهره ی آزاداندیشی را انسان گرایی و عقلگرایی بدانیم، باید چهارمین قرن هجری را از آزاداندیش ترین ادوار تاریخ بشری بدانیم که قرن ها پیش از نوزاییِ مغرب زمین، با دغدغه ی انسان زیست کرد و میدان را در برابر عقل انسان بازگذاشت، اما هرگز میان این تفکر باز و آزاد در باب دلمشغولی های انسانی و تعلق خاطر به دین و مذهب ناسازگاری ای ندید. از این رو این سخن برخی از اندیشه نگاران قرن چهارم جا دارد که انسان گراییِ این دوره در عین حال که از جنبه های فلسفی و ادبی برخوردار بود، انسان گرایی ای دینی بود و عقلگرایی اش همانطور که از میراث بشری و علوم الاوائل بهره می برد، به داده های وحیانی هم معتقد و متکی بود و البته از همسخنی و گفت وگو با ملحدان و دین گریزان هم ابایی نداشت. بازکردن ابعاد این آزاداندیشیِ دینی و نشان دادن مشخصه ها و بنیادهای نظری اش که مهم ترینشان همان انسان گرایی و عقلگرایی است، هدفی است که این مقاله جویا و پیگیر آن است.

در باب حقانیت و نجات ، سه دیدگاه را می توان در ادیان نشان داد: انحصارگرایی، شمول گرایی و تکثر گرایی، در این مقاله در پی واکاویِ هرکدام از این سه نظرگاه اما نه نوع دینیِ آنها، که نوع مذهبیِ شان، آن هم از منظر امامیه هستیم. شمول گرایانِ مذهبیِ شیعه، براین باورند که تنها یک دین، و در این دین، فقط پیروان یک مذهب بر حق هستند، امّا نجات و رستگاریّ اخروی می تواند قلمروی فراتر از یک مذهب داشته باشد؛ در تبیین این موضع، راه های مختلفی را می توان پی گرفت، ازجمله: آنچه بنابه روایات ما، مایه نجات است(و در اصطلاح، از آنها به "دعائم" تعبیر می شود)چیزی فراتر از اصول دین(به تعبیر متأخران)نیست و اگر در روایاتی ولایت اضافه شده، مقصود امامت شیعی که اختصاصیِ امامیه است، نمی باشد، بلکه ناظر به همان محبت اهل بیت یا مرزگذاشتن با ناصبی هاست. برخی پا را از این فراتر گذاشته، و به رغم نادرست دانستن کثرت گرایی دینی ،از کثرت گراییِِ مذهبی دفاع می کنند؛اینان مستنداتی دارند، از جمله: همانطور که اجتهاد های درون مذهبی داریم و خطا در اجتهاد، فرد را از حریم مذهب بیرون نمی سازد، در سطح کلان هم اختلاف های مذهبی مایه ی خروج از اسلام نخواهد بود. این پژوهش می کوشد به شیوه تحلیلی ، ضمن دفاع از شمول گرایی مذهبی ،به معنای شمول نجات نسبت به مخالفان مذهبی در صورت پایبندی به اصول اسلامی و ناصبی نبودن ، امکان ارائه ی تقریر و تبیینی از کثرت گرایی مذهبی را نیز مطرح نماید.