آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مناسبات مذهبی در منطقه راهبردی شام، همواره تابعی از سیاست‌های حاکم بر رویکردهای فکری این منطقه بوده است. پرداختن به چگونگی ایفای نقش عالمان در جهت دهی به این روابط در عصر حساس و مهم ممالیک (923-648ه.ق.) می‌تواند بخشی از منازعات فکری این منطقه را ریشه‌یابی کند. بر این اساس، پژوهش حاضر با روش وصفی ـ تحلیلی درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نقش عالمان شیعی و سنی در مناسبات مذهبی عصر ممالیک چگونه بوده است؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که عالمان سنی مذهب به واسطه حمایت حاکمان سنی و تراز اجتماعی بالاتر، اغلب با رویکردی تقابلی به ایفای نقش پرداخته‌اند و این امر زمینه‌ساز تعارضات شدید اجتماعی شیعی ـ سنی و واگرایی هرچه بیشتر بین آن‌ها بوده است. از سوی دیگر، کوشش عالمان شیعه برای حفظ هویت و موجودیت تشیع در راستای هم‌گرایی با اهل سنت به دلیل موضع ضعف و انفعال آن‌ها و استفاده از پوشش تقیه ماهیت هم‌گرایانه نیافته است و زمینه رفع تعارضات اجتماعی را فراهم نکرده است.

توجه به تاریخ و حوادث عالم از گذشته های دور برای انسانها اهمیت وافری داشته است. این امر برای مورخان مسلمان به جهت اهداف خاصشان از پیگیری تاریخ، اعتبار بیشتری داشت. مقریزی، مورخ مصری قرن نهم، مانند بسیاری از مورخان مسلمان توجه ویژه ای به تاریخ داشته است، گرچه او در زمینه های دیگر هم قلم زده است. او مانند مورخ معاصرش، ابن خلدون، از اولین کسانی است که به چرایی و چگونگی وقایع و حوادث عالم توجه کرده است. در میان آثار مقریزی، کتاب اغاثة الامة بکشف الغمه به دلیل نگاه فلسفی و توجه خاص او به تأثیر مسائل اجتماعی و اقتصادی به رویدادهای تاریخی، متمایز از دیگر آثار اوست.

مطالعات روش‌شناختی مورخان مسلمان می‎‌تواند بخشی از میراث گذشتگان را بازنمایی کند و الگوهایی را برای پژوهش، پیش روی تاریخ ‌پژوهان قرار دهد. مقاله حاضر می‌کوشد با بررسی تحلیل تقی‌الدین احمد مقریزی (د.845 ق) درباره بحران‌های اقتصادی مصر، دریچه‌ای به سوی شناخت روش‌شناسی او بگشاید. نتیجه این مقاله نشان می‌دهد که مقریزی با مبنا قرار دادن یک فرضیه، ارائه نمونه‌هایی عینی از مشاهدات خود و مقایسه و تطبیق نمونه‌های تاریخی با نمونه‌های مشابه این بحران‌ها در دوره خود توانسته است بین متغیر بحران قحطی مصر و سیاست‌های پولی دولت، ارتباطی علّی ـ معلولی برقرار کند و نظریه‌ای درباره ارزش ذاتی پول ارائه نماید. این نظریه، جایگاه مقریزی را بالاتر از دیگر اقتصاددانان عرصه پول قرار می‌دهد.

پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سوال پی گرفته شد که جایگاه خاندان های شیعی در عصر غیبت چگونه بود؟ فرضیه ای که برای پاسخگویی به این سوال در نظر گرفته شده، خاندان های شیعی به تناسب جایگاه سیاسی، فرهنگی و مذهبی خود نقش های متفاوتی در روند گسترش تشیع امامی ایفاء کردند. از آغاز غیبت صغری به سبب اوضاع داخلی حکومت عباسی موقعیت مناسب سیاسی برای شیعیان توسعه‌ی بیشتری یافت.شماری از شخصیت های شیعه مذهب، در مناصب اداری و حکومت عباسیان نفوذ کرده و تصدی برخی امور را به دست گرفتند این امر در تغییر وضعیت عمومی شیعیان نقش مهمی داشت و شخصیت های برجسته‌ ای از شیعیان وارد مناصب سیاسی شدند در این میان می توان به شخصیتهای متنفذ سیاسی چون حسین بن روح نوبختی اشاره کرد که علاوه بر نفوذ سیاسی بسیار زیاد جزو نائبان خاص امام دوازدهم بود و افراد دیگری که هر کدام از این افراد برجسته، منتسب به یکی از خاندان های با نفوذ شیعه بودند. لذا هدف از این پژوهش شناسایی راهبرد اتخاذی این خاندانهای شیعه در عصر غیبت است که چگونه به این امر نائل شدند بدین جهت دراین پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی نقش و جایگاه سیاسی، فرهنگی و مذهبی خاندانهای شیعه در عصر غیبت صغری پرداخته شده است.

پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) صحابه نزد سایر مسلمانان دارای جایگاهی ارزشمند و منزلتی والا گردند؛ لذا انتظار می‌رفت پس از رحلت آن بزرگوار این صحابه که اکنون به عنوان خواص و الگو در جامعه مطرح بودند ادامه دهنده سیره نبوی باشند؛ اما آنان با نافرمانی از سنت‌های پیامبر(ص) و از طرفی غلبه سنتهای جاهلی که تا قبل از ظهور اسلام بدان دچار بودند مسئولیت خود را در این زمینه فراموش نمودند. در این راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی روند این تغییرعملکرد صحابه از سنت پیامبر(ص) را در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و قضایی در زمان سه خلیفه نخست مورد بررسی قرار داده است و پس از نشان دادن انحرافات جامعه اسلامی در این دوران به چگونگی عملکرد و واکنش صحابه در دوران حکومت امیرالمومنین(ع) و مقابله آنان در برابر اقدامات اصلاح گرایانه آن بزرگوار پرداخته شده است. صحابه در این دوران در قالب جریانهایی همچون «انصار»، «مهاجر»، «بنی‌هاشم»، «بنی امیه» و «قاعدین» نقشهای مثبت و منفی در مواضع سیاسی، نظامی و فرهنگی ایفا نمودند. در پایان می‌توان گفت پیامد این نقشها در این دوران نشان داد همان گونه که صحابه همسو با امام در تثبیت حکومت آن بزرگوار نقش سازنده‌ای را داشتند، در مقابل یکی از مهمترین عوامل ضعف و شکست حکومت آن حضرت صحابه‌ای بودند که با سوء استفاده از پایگاه معنوی و اجتماعی خود نزد مسلمانان فضای شک و تردید در انتخاب حق را در جامعه ایجاد کردند و با عملکرد اشتباه خود در صحنه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بدعت‌های فراوانی به وجود آوردند که تا قرنها دامن گیر جامعه اسلامی گردید.

پژوهش حاضر موضوع «سیر تحول نقش صحابه در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تا آغاز حکومت حضرت علی علیه السلام» را مورد بررسی قرار داده است. برای تشریح این موضوع از روش توصیفی- تاریخی استفاده شده و به ارزیابی این مسئله پرداخته که نقش صحابه و افراد صاحب نفوذ و تأثیرگذار در تغییرات و تحولات جامعه، چگونه بوده و آنان چه جایگاه و تأثیری بر روند تحولات جامعه صدر اسلام داشته اند. برای رسیدن به پاسخ مناسب در رابطه با این مسائل، با توجه به این نکته که این پژوهش به صحابه، به عنوان کارگزاران جامعه می‌نگرد، و نیز با توجه به پیشینه و معیارها و ویژگی‌های آنان در دوران جاهلیت، تلاش می‌شود تا عملکرد صحابه در سه حوزه فرهنگی و اجتماعی، سیاسی و نظامی، و حوزه اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد. با مد نظر قرار دادن این فرضیه که نقش و عملکرد برخی صحابه در تغییرات و تحولات جامعه بعد از پیامبر(ص)، در جهت مخالف ارزش‌های اسلامی نسبت به عصر پیامبر(ص) بوده است، سعی شده تا نقش و جایگاه صحابه در مقطع زمانی مذکور، بررسی شود و بدین ترتیب سیر تحولات ناشی از عملکرد، و نیز سهم آنان در تغییرات و تحولات جامعه روشن گردد. لذا در سه حوزه مذکور، شاخصه‌های تغییر و تحول جامعه صدر اسلام در جهات مثبت و منفی مورد توجه قرار گرفت. با توجه به متون تاریخی و روایی این نتیجه به دست آمد که صحابه پیامبر(ص) بر اساس ارزش‌ها و شاخصه‌های اسلامی نظیر؛ سبقت در اسلام، سبقت در ایمان، هجرت، جهاد در راه خدا و... توانستند عوامل تعیین کننده در تحولات جامعه محسوب شوند و با تکیه بر رهبری الهی و ایمان و عقیده بر مبنای تعالیم قرآن کریم و سیره پیامبر(ص) جامعه ای اسلامی و حکومت دینی را پایه گذاری نمایند و در گسترش آن نقش بسزایی ایفا نمودند. ولی بروز برخی رفتارهای جاهلانه و غیر اسلامی از همان زمان پیامبر(ص)، در نهایت بازگشت صحابه به ویژگی‌ها و معیار‌های دوران جاهلیت و تعصبات ناشی از آن را آشکار نمود. چنان که رجوع به گذشته، پس از پیامبر اسلام (ص) به اوج خود رسید و عملکرد آنان موجب تحولات عمیقی در زمینه‌های مختلف جامعه گردید.

در تاریخ سده های میانه، سرزمین های خلافت عباسی با جنبشی دینی، اجتماعی، فلسفی و سیاسی روبه رو شدند که از نظر قدرت سیاسی رقیب دستگاه خلافت بغداد گردید. اسماعیلیان؛ یعنی معتقدان به امامت اسماعیل بن جعفر علیه السلام، پس از مبارزه ای طولانی در نقاط مختلف جهان اسلام، با تشکیل حکومت فاطمیان در شمال آفریقا به سلطه سیاسی دست یافتند و در سال 297 هجری به طور رسمی خلافت خود را آغاز کردند. این مقاله با تکیه بر درکی از مفهوم عینیت تاریخی و با نقد درونی و بیرونی گزارش های مورخان ساکن سرزمین های شرقی خلافت عباسی را که تحت سیطره سیاسی و عقیدتی عباسیان بودند نشان داده است گرایش های سیاسی و عقیدتی، مکان رشد و نمو و هویت فردی و خانوادگی مورخان بر گزارش های آنان از حکومت فاطمیان تاثیر گذاشته و باعث بدبینی عمومی نسبت به فاطمیان شده است.

منطقه راهبردی شام قدیم، شامل: سوریه، اردن، لبنان و فلسطین امروزی در بازه مهمّ تاریخی ایوبیان (567ـ658ق) تا پایان ممالیک (648ـ923ق)، شاهد مهم‌ترین رویدادهای تاریخ سیاسی خود، یعنی تداوم جنگ‌های صلیبی و حمله مغولان بود. این رویدادهای نظامی و سیاسی در کنار اوضاع فرهنگی و اجتماعی آن دوره، زمینه‌ساز پیدایش رویکردهای فکری گوناگونی در میان اهل‌سنّت و شیعیان امامی‌مذهب این منطقه شد. بازشناسی جریان‌های فکری منطقه شامات می‌تواند در شناخت ریشه‌های تاریخی رویدادهای سیاسی و اندیشگی کنونی این بخش از جهان اسلامی سودمند باشد. مقاله حاضر، کوشیده است با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی پس از بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی این منطقه در دوره ایوبیان و ممالیک، بدین پرسش پاسخ دهد که جریان‌های فکری اثرگذاری که دامنه نفوذ خود را به عنوان میراثی تاریخی در این منطقه به یادگار گذاشته‌اند، کدام‌اند؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در این زمینه، از رشد تصوف و پیدایش برخی جریان‌های منحرف شیعی و سنّی و نیز تعصب‌ورزی در برخورد با بزرگان اندیشه می‌توان یاد کرد