آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در منطق و فلسفة ارسطویی و اسلامی، محالات ذاتی دارای مفهوم و معنا تلقی می شوند، هرچند در خارج محقق نمی شوند و نمی توانند بشوند. محالات، احکامی فلسفی دارند که در امور عامة فلسفه مورد بحث قرار می گیرند. در این نوشتار، ضمن رد دلایل اندکی که بر معنا داری محالات ذاتی آورده اند، چند دلیل فلسفی و منطقی بر بی معنایی محالات ذاتی اقامه خواهیم کرد. به نظر می رسد مبحث منطقی «عدم و ملکه»، مبنای خوبی برای تشخیص بی معنایی جملات و مرکبات به دست می دهد. بر این اساس و توضیحاتی که در متن آمده است، محالات ذاتی را باید الفاظ مرکبی دانست که از طریق بازی با الفاظ ایجاد شده اند و هیچ مفهومی را به ذهن نمی آورند، بلکه صرفاً ذهن را به توهم معنایابی می اندازند؛ محالات ذاتی «مفهوم نما» هستند. پیامدهای مهم این نظریه در این نوشتار به اجمال مورد اشاره قرار گرفته اند.

پژوهش حاضر بر آن است، میزان انطباق ویژگی‌های جنبش‌های نوپدید دینی را در مورد عرفان کیهانی(حلقه) ارزیابی کند و ادعای احیای عرفان اصیل اسلامی از سوی رهبر این مکتب را به روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با نگاه انتقادی بررسی کند. یافته‌های پژوهشی حکایت از این دارند که علی‌الظاهر اوصاف مکتب عرفان کیهانی(حلقه) با مشخصات جنبش‌های نوپدید دینی کاملاً سازگار است؛ از جمله: وجود رهبر یا بنیان‌گذار کاریزماتیک با داعیۀ تجارب معنوی، پراکنده‌گزینی از نظام نظری و عملی مکاتب دیگر، شکستن مرجعیّت بیرونی و تأکید بر معنویت، انسان‌محوری، ادعای درمان‌گری و شکوفاسازی استعدادهای درونی افراد، عرفی‌سازیِ تجربۀ دینی و عرفانی با وام‌گیری از شبه‌علم‌ها و روان‌شناسی، سهل‌الوصول بودن و قابلیّتِ دسترسی همگانی، بدون توجه به عقاید و اعمال دینی زمینه‌ایِ افراد. افزون بر این، بر اساس پژوهش حاضر روشن می‌شود، دستیابی به هدف احیای عرفان اصیل اسلامی در عرفان کیهانی(حلقه) مستلزم تغییرات بنیادین در ساختار، شیوۀ بیان و نحوه دستیابی به آن است. این تغییر و تحولات، منجر به این خواهند شد که زبان ناب دین و عرفانِ اصیل به‌کلی ویران شود و به‌جای آن از زبان علم و شبه‌علم‌‌ها، از مشرب روان‌شناسی و از بیان مکاتب دیگر استفاده شود، که در این صورت، روشن است که زبان اصیل عرفانی، دیگر آن معانی رفیع یا عمیق خود را از دست داده و بیشتر بر دغدغه‌های امروزین بشر متمرکز می‌گردد.

چه نکات روشی در به‌کارگیری «مطالعۀ تطبیقی» در حوزۀ «معنویت» وجود دارد؟ نوشتار حاضر در بررسی این مسئله، بر رویکرد نوین «پساالیاده‌ای» در مطالعات تطبیقی تکیه می‌کند. در این رویکرد نوین، «معنویت» امری واحد و جهانی نیست؛ بلکه هر معنویت واقعیتی یکه محسوب می‌شود. باید با پرهیز از تحمیل یک تجانس مصنوعی، به تنوع بافت فرهنگی هر معنویت و گریزناپذیری هرمنوتیک توجه کرد. در این نوشتار، روش‌هایی جهت پرهیز از سوگیری، گذر از شباهت‌های ظاهری، ایجاد تناسب میان مقیاس و مسئله تطبیق و مانند آن مطرح شده است. همچنین، با ارائه نظریۀ «ایمای متوازی»، تلاش شده است درک پژوهشگر از معنویت تجربه‌ناشده توجیهی نظری بیابد. در میان سبک‌های تطبیق، ظاهراً «سبک روشنی‌بخش» قابلِ‌اتکاترین است. در این سبک، پژوهشگر به دنبال کشف نقاط کور معنویت تجربه‌شده از طریق مقایسه با معنویت‌های بیگانه است و دقت و صحت کامل توصیفی که از معنویت بیگانه ارائه کرده است، موضوعیت ندارد.

جوامع امروزی خواه ناخواه در معرض شرایطی قرار دارند که به­واسطۀ فرایند پیچیدۀ جهانی­شدن پدیدار گشته و ساحت­های گوناگون آن­ها اعمّ از اقتصاد، فرهنگ و سیاست متأثر از آن­ است. هرگونه سخن دربارۀ جنبش­های نوپدید دینی، از آن رو که به­مثابۀ پدیده­هائی جهان­محلی از امکانات برآمده از جهانی­شدن برای پیشبرد اهدافشان بهره می­گیرند و در معرض دگرگونی آموزه­هایشان از رهگذر تعاملات جهانی نیز هستند­، بدون ملاحظۀ چشم­اندازی جهانی ممکن نیست. بسیاری از جنبش­های نوپدید دینی در ژاپن، در بستر انقلاب فناوری اطلاعات و قرارگرفتن در معرض دادوستدهای اطلاعاتی جهان جهانی­شده، خود را با اقتضائات جهانی­شدن تطبیق داده­اند و حتی اگر در مواردی (نظیر آئوم­شینریکیو) در مخالفت با جهانی­شدن گام برداشته­اند، اما هم‌زمان از ظرفیت­های آن نیز استفاده کرده­اند. برخی از جنبش­های نوپدید دینی ژاپنی در عصر پساآئومی (نظیر کاگامیکیو) ، نه تنها جویای توامان هویت جهانی و هویت محلّی­اند، بلکه با ظاهرشدن در کسوت نوعی فرا-دین جهانی، خود را با اقتضائات برآمده از جهانی­شدن تطبیق داده­اند و معطوف­ به هر دو امر دینی و امر سکولار در عرصه­های محلّی و جهانی شده­اند.

در مقالۀ حاضر از طریق مطالعۀ موردی یوگا و مقایسۀ آن با معنویت اسلامی، به مستندسازی تقسیم «معنویت» به «هیجانی ـ غیرهیجانی» پرداخته شده است. «معنویت» تحولی عمیق در وجود انسان است که وجهۀ فکری، احساسی و رفتاری انسان را به تعالی‌یافتن از زندگی خاکی و حیوانی منعطف می‌کند. سلوک‌های معنوی، آ‌ن‌چنان‌که در ادیان و فرهنگ‌های جهان دیده می‌شود، متنوع است و می‌توان این تنوع را بر محور یک تحلیل سه‌بخشی مقایسه کرد: غایت سلوک معنوی، مسیر سلوک معنوی و فنون تحول معنوی. در مقالۀ حاضر، یوگای پتنجلی بر اساس این شیوۀ تحلیل، با عرفان اسلامی مقایسه می‌شود و نشان می‌دهد که یوگا برحسبِ هر سه مؤلفۀ مزبور، نسبت به عرفان اسلامی آ‌ن‌چنان است که می‌توان آن را خالی از هیجانات عاطفی و درنتیجه، «معنویت غیرهیجانی» دانست. اگر غایت یوگا دستیابی به آگاهی برتر و حذف هرگونه تعلق و بیم و رنج است، عرفان اسلامی رو به‌سویِ تعلق عاشقانه به حق‌تعالی دارد و به استقبال رنج‌ها می‌رود. مسیر سلوک اسلامی و فنون تحول در عرفان اسلامی نیز به خلاف یوگا، سراسر آکنده از واردات قلبیه و دگرگونی‌های عاطفی ناب است. با این مقایسه، می‌توان دو گونه معنویت را بازشناسی کرد (معنویت هیجانی و معنویت غیرهیجانی) و آن را در تحلیل معنویت‌های دیگر به کار برد. هر معنویتی می‌تواند در نقطه‌ای از یک طیف قرار گیرد، طیفی که یک سر آن، معنویت کاملاً هیجانی و یک‌سوی دیگرش، معنویت خالی از هیجانات روحی است.

فاقد چکیده

«معنویت» (spirituality) در دوران معاصر، مفهوم با اهمیتی مجزا از «دین» شده است به گونه­ای که حتی کسانی که خود را دین­دار می­دانند بسیار مایلند به معنویت هم متصف باشند. در نوشتار حاضر دو تعریف از معنویت پی­گیری شده است: تعریف مفهومی و منطقی از سویی و تعریف راهبردی از سویی دیگر. فرضیه نگارنده این بوده است که در عین وجود انبوهی از تعاریف گوناگون می­توان بر اساس علم ارتکازی و روش صحت یا عدم صحت سلب، به تعریفی قابل اعتماد رسید. بر این اساس، می­توان چنین گفت که معنویت، مفهومی مستقل و جدا از مفهوم دین، عرفان، اخلاق و مفاهیمی از این دست است، هرچند به لحاظ مصداقی و تحقق خارجی، با آنها ارتباط وثیقی دارد. «دین» بیشتر ناظر بر امور بیرونی و نهادی است، حال آنکه «معنویت» به ابعاد درونی و تجربتی ناظر است. در یک جمع­بندی، باید گفت مفهوم معنویت، جهت­گیری عمیق درونی فرد به سوی گذر از عالم خاکی و زیست مادی به سوی امری فراتر و متعالی­تر است. اما اگر از این تعریف منطقی بگذریم، و به دنبال تعریفی عملیاتی­تر و قابل سنجش از معنویت باشیم باید بگوییم معنویت، یک فرایند و امری پویاست که در این امور متجلی و قابل مشاهده است: نوع دوستی، محبت غیر مشروط، لطافت در رفتار با دیگران و حتی حیوانات و محیط زیست، خود را فراتر از یک موجود خاکی و حیوانی دیدن، تواضع و فروتنی و خود را دارای ارزش­های ملکوتی دانستن، و احساس آرامش و استواری در مشکلات و مصائب. البته به شرط آنکه همه این موارد ناشی از روی­آوری انسان به عالم معنا و تعالی باشند.

«معنویت»[1] در دوران معاصر، هم در میان توده مردم و هم در میان اندیشمندان بسیار مورد توجه واقع شده و به مفهومی کارآمد بدل گشته است. با رجوع به ارتکاز عرفی که از معنای این واژه وجود دارد و تعاریفی که اندیشمندان از آن به دست داده‌اند می‌توان به تعریفی گویا از آن دست یافت. معنویت، مفهومی مستقل جدا از مفهوم دین، عرفان، اخلاق و مفاهیمی از این دست است، هرچند به لحاظ مصداقی و تحقق خارجی، با آنها ارتباط وثیقی دارد. به عنوان مثال، در تفاوت دین و معنویت می‌توان گفت «دین» به امر قدسی در قالب تشکیلاتی نهادی نظر دارد در حالی که «معنویت» به عناصری هم‌چون «معنا» و «تعالی» معطوف است، عناصری که به صورت فردی باید به تجربه درآیند. در یک جمع‌بندی، باید گفت مفهوم معنویت، چرخش قطب نمای فکری، احساسی و جسمانی انسان است به سوی امر فرامادی، متعالی و قدسی. این چرخش بنیادین، همه ابعاد وجودی انسان را اعم از بُعد روانی- تنی، بُعد شناختی، بُعد شهودی و بُعد رفتاری تحت الشعاع قرار می‌دهد و به زندگی و جهان معنا می‌بخشد.

معنویت در حوزه ادیان سنتی، به دلیل پیوستگی و تعامل بسیار با دین‌داری، به یک مفهوم مستقل و دارای ویژگی‌ها، پیامدها، آسیب‌شناسی و خاستگاه مخصوص به خود تبدیل نشده است، اما امروزه بر اثر فرایند سکولاریزاسیون و کاسته‌شدن جایگاه دین، به معنویت سکولار توجه بسیاری می‌شود. بخشی از این توجه، مرهون تأثیرگذاری فوق ‌العاده معنویت بر فرد و جامعه و حوزه‌های کار، تعلیم و ‌تربیت و سلامت است. در چنین شرایطی، بر ماست که مفهوم معنویت را در حوزه دین اسلام مورد بازاندیشی و بازتعریف قرار دهیم و تمایزهای معنویت اصیل اسلامی ‌را با معنویت سکولار آشکار سازیم، زیرا رشد معنویت سکولار لطمه‌های جبران‌ناپذیری بر هویت ملی و انقلابی ما وارد می‌سازد. آن‌چنان که در این مقاله نشان داده‌ایم «معنویت اسلامی» را می‌توان تلاش برای زیستن معنادار (یعنی داشتن هدفی فراتر از اهداف جزئی در زندگی و دسترسی به منبع ارزش) در پرتو هدف حقیقی و منبع ارزش حقیقی (و نه هدف و منبع جعلی)، یعنی تقرب الی‌الله دانست. وجوه تشابه میان معنویت اسلامی ‌و معنویت سکولار را می‌توان از جمله چنین برشمرد: باطن‌گرایی، نفی مادی‌گرایی، تأثیرات عمیق بر افراد و جوامع... .