آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

سکولاريسم به معناي دنيازدگي و جدايي دين از جنبه‌هاي مختلف زندگي اجتماعي بشر است. رشد جهان‌بيني سکولار به‌گونه‌اي است که برخي انديشمندان، سکولاريسم را معضل اول بشريت دانسته‌اند. سؤال اين تحقيق آن است که «چه علل و عواملي در شکل‌گيري و بسط سکولاريسم تأثير داشته‌اند»؟ شناخت صحيح علل و عوامل شکل‌گيري آن مي‌تواند به مواجهۀ منطقي و علمي با آن کمک شاياني کند. اين تحقيق به روش کتابخانه‌اي به بررسي مهم‌ترين وقايع تاريخي، معرفتي و اجتماعي شکل‌گيري و بسط سکولاريسم پرداخته است. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد عواملي همچون فساد کليسا، تأثيرات بورژوازي، رفورم، انقلاب‌هاي علمي و صنعتي، رشد ليبراليسم، رشد عقلانيت سکولار، تحولات اجتماعي، زمينه‌ساز و تعدد نظريه‌پردازهاي مروج سکولاريسم به تثبيت و فراگيري سکولاريسم منجر شده‌است. اين اتفاق اگرچه در دنياي مسيحيت ظهور يافته؛ اما همين بسترها در جوامع مسلمان بخصوص کشورمان، قابل مشاهده و رديابي است و ازاين‌رو لازم است اين ريشه‌ها از لحاظ نظري و عملي در محيط‌هاي دانشگاهي يا فضاهاي مجازي پايش شود و پاسخي عيني و علمي به آنها داده شود.

مسألة خلافت الهی از مسائل غامض و بحث انگیز در حوزة علوم قرآنی، کلام و عرفان است. تنها آیه­ای از قرآن کریم که به صورت صریح و مطلق بحث خلافت الهی را مطرح کرده آیة 30 سورة بقره است؛ با این حال اهمیت این مقام به حدی است که گویا ارسال پیامبران و انزال کتب آسمانی، همه در جهت تربیت خلیفة ­­الهی صورت گرفته است. عموماً پژوهش­های محققان در رابطه با «خلافت الهی» حول مسائلی چون: تفسیر آیة خلافت، ارتباط خلافت الهی با انسان کامل و دامنة خلافت انجام یافته است؛ لکن مقالة حاضر در نظر دارد با استفاده از آیات الهی، تأملی در راستای دامنة خلافت الهی زن داشته باشد و در عین حال، به نقد دیدگاه برخی عرفای مسلمان نیز در این حوزه بپردازد. هدف دیگر که فرع هدف اصلی محسوب می‌شود، بررسی اجمالی برخی از مؤلفه‌هایی است که با توجه به ویژگی‌های شخصیتی زن دامنة خلافت الهی او را گسترش می­دهد. «مادری» و «دیگرخواهی» از مؤلفه­های مؤثر برای افزایش دامنة خلافت‌ الهی زن است که مسیری تا حدی متمایز نسبت به مرد برای وی پدید می‌آورد. از سویی، مطالعة آثار عرفانی ما را با دو دیدگاه متفاوت در رابطه با دامنة خلافت‌ الهی زن مواجه می­سازد. گروهی از عرفا تفاوت­های تکوینی موجود در آفرینش زن را تحدید کننده دامنة خلافت‌ الهی زن نسبت به مرد می­دانند و برخی دیگر، این مقام را امری مرتبط با روح انسان می­­دانند و بر این باورند که زن و مرد در دستیابی به مراتب بالای آن تفاوتی با یکدیگر ندارند.

قوۀ خیال در نزد حکمای مسلمان جایگاهی ویژه دارد و در تمام عرصه‌‌های زندگی بشری - به‌ویژه در کسب کمالات انسانی - نقشی جدّی ایفا می‌‌کند؛ در عین‌ حال، اصلاح و نگه‌‌داشت حدّ این قوّه، نیازمند مراقبت‌‌های فراوانی است. حکمای مسلمان با شناختی دقیق از این قوّه و طبیعتش، بر مبنای همان مباحث حِکمی، روش‌‌هایی را برای حفظ و تربیت این قوه - در راستای تکامل انسانی - بیان کرده و برشمرده‌اند؛ هرچند باب مستقلی را به این بحث اختصاص نداده‌‌اند. این مقاله کوشیده تا این راه‌‌ها را که در منابع گوناگون تنها به اشاره آمده‌اند، جمع و تبیین کند. مشغول داشتن قوّۀ خیال به حواس ظاهری، قرار دادن این قوّه در تحت فرمان قوّۀ عاقله، برنامه‌‌هایی چون مراقبت، تمرکز و توحّد و کسب فضائل اخلاقی‌‌ای چون صداقت، نیز اعتدال بخشیدن به مزاج و عمل به برخی اَذکار همچون تلاوت فراوان آیات سُخره، از جمله راه‌‌های پیشنهادی حکما برای مهار و تربیت قوۀ خیال است که در این مقاله بدان‌‌ها پرداخته شده است.

از دید بسیاری از شارحان غزالی، معرفت نبوی یا مرتبه‌ی علم مکاشفه، درنظر غزالی مرتبه‌ای فراتر از عقل است که انسان در آن حقایقی را می‌یابد که عقل قادر به دریافت آن‌ها نیست، حال آنکه بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که این مرتبه‌ی‌ معرفتی نه‌تنها معرفتی عقلانی، بلکه خود، مبتنی‌بر برهان و تفکر قیاسی و ماهیتاً ظهور عالی‌تر مرتبه‌ی عقل استدلالی است. حقایق، در این مرتبه، کشف، مشاهده و رؤیت می‌شوند، ولی نه به معنای صوفیانه‌ی آن، که تنها مبتنی‌بر تهذیب نفس و پرهیز از قیل‌وقال‌های علمی و فراگیری علوم رسمی است. معقولاتی که با رسیدن عقل به مرتبه‌ی عالی خود دریافت می‌شوند، معقولاتی تصدیقی‌شهودی‌ و عینی‌اند که دیگران می‌توانند حقانیت آن را دریابند. این موضوع در مقاله‌ی پیش ‌رو با ‌کنارهم‌نهادن و تدقیق و تحلیل متون اصلی آثار مهم غزالی که حتی در سه دوره‌ی‌ متفاوت از حیات فکری او نوشته شده‌اند، به اثبات می‌رسد.

یکی از دشواری هایی که در کار پژوهش در آثار غزالی وجود دارد برخی ناسازگاریها است که میان سخنان او به چشم می خورند. بیانات غزالی در باب عقل و چگونگی به کارگیری این مفهوم از سوی او نیز از جمله همین موارد است. نوشتار حاضر با قراردادن کاربردهایی که غزالی برای «عقل» بدانها تصریح کرده، در قالب طرح کلی کاربردهای وجودشناختی، روانشناختی، و معرفت شناختی آن، آنها را چارچوبی منطقی می بخشد. اما فهم مراد اصلی غزالی هنگام استفاده از این مفهوم، با تتبع در آثار وی و یافتن روح کلی حاکم بر آنها میسر می شود. اینجاست که می توان به کارگیری دو معنای عقل را از سوی غزالی که یکی معنای اخص آن، یعنی عقل استدلالی است و دیگری کل مرتبه انسانی در معرفت، مورد توجه قرار داد. عقل در این معنای دوم ظهورات مختلفی را، از مرتبه استدلالی تا مرتبه نبوی معرفت در بر می گیرد. توجه به این معنا به منزله یافتن یکی از اصول بنیادین نظام معرفتی غزالی است

پژوهش حاضر به روش تحلیلی-توصیفی درصدد تبیین رابطۀ فلسفه و دین در مسیح­شناسی بوئثیوس است. بدین منظور در رسائل کلامی به­عنوان نمایندۀ دیدگاه­های کلامی بوئثیوس سه کار صورت می­پذیرد: 1- تعیین و تبیین مسألۀ کلامی­ بوئثیوس در مسیح­شناسی. 2- تبیین مؤلفه­هایی همچون: تبیین عقلانی «تثلیث» به کمک مقولۀ «رابطه»، تعریف دقیق «شخص» و «طبیعت» در مسألۀ «تثلیث»، تأکید بر تمایز بین طبیعت و شخص و نشان دادن ضعف آرای اوتیکس و نسطوریوس. 3- پاسخ نهایی بوئثیوس به این مسألۀ کلامی. در تسلّای فلسفه به عنوان نمایندۀ فلسفۀ بوئثیوس به دنبال واکاوی دو مسأله هستیم: 1.آیا این رساله چنانکه برخی ادّعا کرده­اند، فاقد هرگونه نشان و تعلیم مسیحی است؟ 2. آیا بوئثیوس در این رساله به صراحت تعالیم مسیحی را زیر سؤال می­برد یا اینکه تنها آشکارا به مسیحیّت اشاره نمی­کند؟ بررسی این موارد مودّی به این نتیجه شد که در رسائل کلامی، بوئثیوس به دنبال تبیین عقلانی اینکه تثلیث، به معنای سه خدایی نیست و توحید است، کمّ و کیف مشترک در سه شخص الهی، یعنی مقولۀ جوهر را عامل وحدت تثلیث و تمایز بین پدر، پسر و روح­ا­­لقدس را از نوع مقولۀ رابطه می­داند که البته این رابطه، مایۀ تغیّر در جوهر و ذات نمی­شود. او که در رسائل کلامی، ایمان مسیحی را با تبیین عقلانی در توافق با عقل می­دید، در تسلّای فلسفه، ­نیازی به اشارۀ مستقیم به تعالیم مسیحی نمی­دید؛ وی به دنبال نجات­بخشی عقل است و این هیچ تعارضی با ایمان مسیحی او ندارد. او ابتدا با رسائل کلامی ایمان را می­فهمد و بعد به واسطۀ تسلّای فلسفه به نجات­بخشی ایمان می­رسد، بدین­صورت تسلّای فلسفه می­تواند تکملۀ رسائل کلامی و ایمان مسیحی او محسوب شود.

مسئلۀ محوری در این مقاله پی بردن به رابطۀ فلسفه و دین در انسان‌شناسی بوئثیوس است. بدین منظور مؤلفه‌هایی همچون خلقت، چیستی اختیار و دلیل مختار بودن انسان و غایت نهایی انسان هم در رسائل کلامی، به عنوان نمایندۀ دیدگاه‌های کلامی بوئثیوس، و هم در تسلای فلسفه، به عنوان نمایندۀ فلسفۀ بوئثیوس، به روش تحلیلی-توصیفی مورد بررسی قرار می‌گیرند. بوئثیوس در هر دو اثر قائل به دوگانه‌انگاری و مختار بودن انسان است و عقل داشتن انسان را دلیل بر اختیار او می‌داند. در خصوص خلقت انسان و قرارگیری نفس در بدن، در رسائل کلامی گزارش کتاب مقدس را می‌پذیرد و در تسلای فلسفه بیشتر به قرائت افلاطونی قائل است، هرچند در اینجا نیز تجسد نفوس را به فعل الهی نسبت می‌دهد. در تسلای فلسفه، او به نحو کامل‌تری به اختیار انسان‌ و علم الهی می‌پردازد، و به کمک پنج مؤلفۀ راه‌های کسب معرفت، متعلق علم قرار گرفتن مدرَک نه به واسطۀ ذات خود بلکه به واسطۀ ذات مدرِک، تمایز میان ضرورت محض و ضرورت مشروط، تمایز سرمدیت با ابدیت، و اثبات سرمدیت برای علم خداوند، نظریۀ خود را در خصوص جمع بین مشیت الهی و اختیار انسان ارائه می‌دهد. او ثابت می‌کند که همۀ وقایع آینده از منظر الهی ضروری‌اند، اما برخی فی‌نفسه ضرورت دارند و برخی به اختیار انتخاب می‌شوند. در مجموع، تصویری که بوئثیوس از انسان در تسلای فلسفه ارائه می‌دهد تصویر انسان در رسائل کلامی را مخدوش نمی‌سازد.

رابطه فلسفه و دین یا به تعبیر دیگر رابطه تعقل فلسفی و تفکر دینی در آرای همه متکلمان ادیان ابراهیمی و فلاسفه دینی همواره از اهمیّت ویژه ای برخوردار بوده است. یکی از متفکرانی که در آرای خود هم از فلسفه یونانی و هم از تعالیم مسیحی بهره برده است بوئتیوس است. آثار بوئتیوس هم شامل رسائل کلامی و هم یک رساله فلسفی به نام تسلّای فلسفه می شود. ظاهر غیر دینی این رساله فلسفی منجر به این شد که عده ای به این فکر بیفتند که نگارش این رساله غیر دینی دالّ بر این است که بوئثیوس تا پایان زندگی اش بر آیین مسیحی باقی نمانده است. پژوهش حاضر بر آن است که با توجه به آرای کلامی بوئثیوس و رساله تسلای فلسفه به رابطه فلسفه و دین در نظریّات وجودشناسی، نظام آفرینش، خداشناسی، مسیح شناسی و انسان شناسی بوئتیوس بپردازد و به تفکیک حدود فلسفه و دین در هر یک از این آراء بپردازد و در نهایت نشان دهد که ظاهر غیر مسیحی رساله تسلای فلسفه مبطل ایمان مسیحی بوئتیوس نیست. در واقع از نظر بوئتیوس عقل و دین برای رسیدن به حقیقت ملازم هم هستند نه معارض هم.