آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نیل به سعادت و گریز از شقاوت را باید از مهم ترین دلمشغولی های انسانی دانست که فیلسوفان اسلامی و به ویژه صدرالمتالهین تلاشی فراوان در تحلیل و واکاوی آن داشته اند. در این میان، شقاوت عقلانی از مهم ترین اقسام شقاوت است که خود به اقسامی دیگر تقسیم می‎شود. شقاوت عقلی یا همان شقاوت حقیقی نظری؛ که از عدم ادراک مراتب عالیه حاصل می‎آید و شقاوت عقلی عملی؛ که از غلبه ملکات و رذائل نفسانی نشات می‎گیرد. پرسش اصلی این نوشتار آن است که شقاوت عقلانی در حکمت صدرایی کدام است؟ در روی آوردی تحلیلی توصیفی به آثار صدرالمتالهین، چنین حاصل آمده که شقاوت عقلانی نقطه مقابل سعادت حقیقی بوده و همچون سعادت حقیقی، به انسان های نادری اختصاص دارد. اساسا عواملی چند را می‎توان در پیدایش شقاوت حقیقی در انسان ها موثر دانست: غلبه عوارض بدنی بر نفس ناطقه، نقصان ذاتی نفس ناطقه انسانی، اعراض از سعادت حقیقی، جهل به علوم حقیقی و غلبه قوه وهم و ادراکات وهمانی در انسان. این همه در دور شدن نفس ناطقه از حقیقت نورانی خویش و نیز غلبه بر ملکات ظلمانی و ناسازگار با سعادت حقیقی انسان، مشترک‌اند.

همه انسانها به بداهت ادراکی از عالم خارج و وجود عینی دارند. که این برداشت، شناخت انسان از عالم خارج است. فلاسفه در تببین این برداشت می گویند: ماهیاتی که در عالم خارج موجودند، وجود دیگری دارند که آن وجود در نزد نفس است و ماهیت در هر دو نحوه از وجود یکی است. و همین وجود نزد نفس، علم ما به ماهیات خارجی اشیاء است. واین وجود نزد ذهن را وجود ذهنی خوتنده اند. عده ای از متفکران و متکلمین منکر این نحوه از وجود شده اند. و علاوه بر انکار این نحوه از وجود، بر تببینی که فلاسفه از وجود ذهنی دارند ایراداتی چون: اجتماع مقولات مختلف تحت یک مقوله و اجتماع جوهر و عرض در یک امر که جمع متقابلین است، وارد آمده است. ملاصدرا در پاسخ به این شکوک انتقادی بیان میکند که اتحادی که بین دو امر حاصل میشود سبب حمل میگردد و چگونگی این اتحاد سبب میشود که حمل تقسیم شود، که اگر اتحاد فقط در وجود بین موضوع و محمول باشد، این نوع از حمل شایع صناعی است و اگر اتحادی که موضوع و محمول دارند، اتحاد در ذات و ذاتیات باشد بین آنها حملی که صورت میگیرد حمل اولی ذاتی است. صدرالمتالهین در مسئله تقابل ،اتحاد در حمل را هم شرط میداند و معتقد است کسانی که این شکوک انتقادی را وارد ساخته اند، به تفاوت این دو نوع از حمل توجه نکرده اند. حاجی سبزواری بر این تببین ملاصدرا اشکالاتی را وارد ساخته که نافی تغایر در حمل است و بیان ملاصدرا از مسئله را ناتمام میداند و پس از آن حاجی به بیان راه حل و نظریه خود می پردازد. در این نوشتار با روش پژوهش بر اساس یافته های کتابخانه ای به بررسی دلائلی که ملاصدرا و دیگر حکماء بر اثبات مسئله وجود ذهنی آورده اند و اشکالاتی که بر این براهین وارد آمده و نهایت دلالتی که دارند پرداخته ایم. و در نهایت به شبهات وارده به وجود ذهنی و حل این شبهات توسط ملاصدرا و اشکالاتی که حاجی سبزواری بر روش ملاصدرا وارد کرده و پاسخ به اشکالات حاجی سبزواری پرداخته ایم. و نهایتا نتیجه ای که حاصل میشود این است که اشکالات حاجی بر نظر ملاصدرا وارد نیست و با تببینی که ملاصدرا دارد شبهات وجود ذهنی برطرف میشود.

یکی از مهم­ترین مبانی فلسفی حکمت متعالیه حرکت جوهری است که ملاصدرا از طریق حرکت اعراض و متغیر بودن علّت متغیر به اثبات آن پرداخته است. شیخ احمد احسائی بر آن است که به دلیل فاعلیت خداوند نسبت به همه موجودات، جوهر، علّت عرض و فاعل حرکت آن نیست و مبانی ملاصدرا در زمینه فاعل حرکت جوهری و وحدت وجود (یکی بودن محرّک و متحرّک) منجر به دهری و مادی گرائی می­­گردد. احسائی با طرح اراده و اختیار داشتن جمادات، تقسیم ملاصدرا از انواع حرکت به خصوص حرکت طبیعی و قسری را به چالش می­کشاند. در پاسخ به نقدهای احسائی می­توان گفت که فاعلیت خداوند و فرشتگان نسبت به اقسام حرکت بی واسطه نیست. لذا منافاتی با فاعلیت مباشر صورت نوعیه ندارد، علّت با معلول (وجود مستقل و رابط) وحدت حقیقت و رقیقت دارند و به دلیل معلول بودن صورت نوعیه، نظریة ملاصدرا به مادی گرائی نمی­انجامد. جمادات نیز فاقد هر گونه علم و ادراک هستند و بدین لحاظ اثبات حرکت جوهری از طریق فاعل انواع آن خالی از مناقشه است.

حادث یا قدیم بودن قرآن و صفت کلام الهی قدیمی‌ترین بحث الهیاتی در عالم اسلام است که وجه تسمیۀ علم کلام نیز به همین جهت است. با توجه به اینکه اشاعره صفات خداوند را قدیم می‌دانستند، حادث بودن صفت کلام و قرآن را منکر گشتند. اشاعره استدلال‌های متعددی در اثبات قدیم بودن قرآن از جهت کلام نفسی، دارا بودن همۀ صفات کمالی برای خداوند در ازل، خطابات قرآنی و سابق بودن کلام خداوند اقامه می‌نمایند. با وجود این، اثبات کلام نفسی منجر به تعدد قدما و حلول امور نفسانی در ذات خداوند می‌شود و لازمۀ حادث نبودن صفات خداوند، قدیم بودن آنها نیست بلکه صفات خداوند اتحاد مصداقی و اختلاف مفهومی دارند. در برخی از آیات قرآنی جبرئیل از جانب خداوند پیامبران را مورد خطاب قرار می‌دهد. لذا طرف خطاب هنگام وحی همیشه قدیم نیست. با توجه به تشکیکی بودن صفت کلام مانند صفات دیگر، کلام ذاتی مقدم بر فعلی و مجردات سابق بر مراتب مادی و لفظی کلام هستند.

موضوع اين مقاله ضعف اراده يا شكاف بين نظر و عمل است و مسئلة آن، چگونگي تحليل وجودي اين مسئله بر اساس نظرية وحدت تشكيكي وجود. در تحليل ماهوي، مبادي فعل ارادي داراي ترتب علّي و زمانيند اما در تحليل وجودي، آنها مراتب حقيقت واحد وجودند. با اين تفسير، علم و عمل وجوه يك حقيقتند كه وقتي از ذات نشئت ميگيرد، در مرحله‌يي نام علم به خود ميگيرد و در مرحله‌يي ديگر، نام اراده يا شوق. در نتيجه، علم و عمل ارادي دو رشتة بهم‌متصل هستند كه ريشة واحدي در ذات انسان دارند؛ ريشه‌يي از سنخ محبت و ابتهاج. در ديد ماهوي، ضعف اراده را بايد در ضعف اعضاي زنجيرة علّي قبل از آن، مثل تصور فعل و تصديق به فايدة آن، جستجو نمود. اما در ديد وجودي، ضعف عمل ارادي در رابطة مستقيم با ضعف وجودي انسان و ضعف علم مساوق با آن است. تفاوت نگاه وجودي با نگاه ماهوي در اينست كه نگاه وجودي عمل ارادي را در انتهاي يك زنجيره از مبادي و جداي از علم نميداند بلكه عمل يكي از ظهورات حقيقتي وجودي و مساوق با علم است.

از دیدگاه ملاصدرا، وهمْ مدرک معانی جزئی است و قوه‌ای مستقل نبوده بلکه عقل متنزل یا خیال متصاعد می‌باشد. وی بحثی مستقل در مورد چگونگی حصول ادراکات وهمی ننموده است ولی نگارندگان چگونگی وصول نفس به این‌گونه ادراکات را از جهت ادراکات خیالی و عقلی و اتحاد عالم با معلوم در هر مرتبه‌ای تحلیل و بررسی می‌کنند. مبانی صدرا در اثبات حدوث جسمانی قوۀ واهمه، اصالت وجود، ترکیب اتحادی ماده و صورت، و حرکت جوهری است. قضایاى وهمی چند دسته‌اند: جاری نمودن حکم معقول بر محسوس، مخالفت وهم با عقل در نتیجۀ قیاس، آرزوهاى دائم و مخوفات وهم. تأثیر وهمیات نیز سه مورد کلی است: قوّت متعارف نفوس، شرافت یا خباثت آنها

تجربه دینی، بر اساس تعریفی که بیشتر فیلسوفان تحلیلی در حوزه فلسفه دین و برخی روشنفکران دینی مسلمان ارائه داده‌اند، دارای مبانی تصوری و تصدیقی متفاوتی نسبت به دید حکمت متعالیه در مورد وحی است. مهم‌ترین تفاوت در هستی‌شناسی این دو گروه است. گروه اول نحوه‌ی تعامل عالم حس و خیال با عالم عقل و مافوق آن‌را بر اساس اصالت ماهیت یا تباین موجودات و تشکیک در مفهوم تبیین می‌کنند. از دیدگاه آن‌ها تکلم خداوند با پیامبر (ص) که دو ماهیت یا موجود متباین‌اند، یک تجربه دینی و شخصی است که تنها خود او ممکن است فهمی از آن‌ داشته باشد؛ آن‌هم نه فهمی از سنخ فهم کلام انسان. ازاین‌رو، بر اساس مبانی آن‌ها زمانی که وحی بر پیامبر نازل می‌شود رنگ بشری و تاریخی خواهد گرفت، زیرا آن‌ها پیامبر را همانند افراد عادی محدود به زمان و مکان دانسته‌اند و قبض و بسطی را که در معرفت دینی افراد عادی براثر تحول علم و فرهنگ زمانه رخ می‌دهد به نبی نیز سرایت می‌دهند. در مقابل ملاصدرا به‌واسطه نظریه‌ی تشکیکی وجود، دیدگاه متفاوتی به خدا، انسان و نحوه تکلم خدا با انسان دارد. او معتقد است نسبت خداوند با جهان و انسان از نوع تعامل نیست بلکه همانند نسبت وجود مستقل با وجود رابط است؛ و تمام مراتب مادون او، متعلق به واجب و اثر او خواهند بود. بنابراین وقتی کسی پیامبر می‌شود باخدا تعامل نمی‌کند تا معنا از خدا و لفظ از او باشد بلکه از خداوند تبعیت محض دارد و همچون وجود رابط، مرتبه‌ای از اوست. نبی، انسانی است که حداقل به درجه توحید افعالی رسیده و ظرف وجودی‌اش تحت تصرف خداوند است. او یک انسان عادی نیست که با دیدی زمانمند و مکانمند وحی را بفهمد و تعبیر یا تفسیر کند. او تجلی خدا در قالب بشری است و مانند درخت کوه طور فقط یک حجاب است برای سخن گفتن خدا با خلقش.واژگان کلیدی: ثبات وحی، فرهنگ زمانه، ملاصدرا

فلوطین بزرگترین فیلسوف نوافلاطونی و از شاخص ترین متفکران دوران باستان است که اندیشه های او تأثیر بسیاری بر فلاسفه بعدی گذارده است. مسئلة زمان، نزد فیلسوفان و مکتب‌های فلسفی بعد از ارسطو به‌ویژه در تفکّر فلوطین، اهمیّت زیادی دارد. یکی از وجوه اهمیت مباحث مربوط به زمان، چگونگی ارتباط داشتن موجودات سیّال زمانی با موجودات ثابت و مجرد است .در مورد مسأله زمان، فلوطین نخست به نقادی تعریف ارسطو از زمان پرداخته و سپس به تبیین ازلی، أبدی و ثابت بودن مرتبه دهر می‌پردازد. فلوطین در نهایت دیدگاه ابداعی خویش را در مورد این که زمان تصویر یا ظهور روح در عالم ماده است، برهانی می‌کند. در پژوهش حاضر با روش تحلیلی - تطبیقی بیان شده است که اشکالات فلوطین به تعریف زمان از دیدگاه ملاصدرا صحیح نیست. مدعای فلوطین در مورد اینکه زمان تصویر روح می باشد نیز با اشکالات چندی طبق مبانی ملاصدرا در حکمت متعالیه مواجه می باشد.

اتحاد عالم و معلوم از مبانی مهم حکمت متعالیه است که ملاصدرا با الهام از فلاسفۀ نوافلاطونی آن را تبیین و اثبات کرده است. این اتحاد به دو مقام کثرت در وحدت و وحدت در کثرت تقسیم می‌شود و برهان تضایف یکی از مهم‌ترین استدلال‌های اثبات آن در مقام کثرت در وحدت است. این برهان سه نکتۀ اساسی دارد: وجود ادراکی موجود مجرد، معلوم بالذات نبودن موجودات مادی و اضافۀ عالم و معلوم. انتقادات احسائی نیز متوجه این‌هاست. ازنظر احسائی به‌دلیل فعلی بودن معنای ادراک، قدیم و نامخلوق شدن مادیات درصورت معلوم نبودن آن‌ها و لازمۀ مبدأ اشتقاق بودن اضافۀ عالم و معلوم، برهان ملاصدرا با انتقادات اساسی مواجه است؛ باوجوداین، به‌دلیل اتحاد عالم و معلوم در مقام کثرت در وحدت یا مقام ذات بودن این برهان، معلوم بالعرض بودن مادیات و معلوم بالذات بودن صورت‌های علمی آن‌ها و عدم لزوم میان مبدأ اشتقاق و نسبت اضافه، انتقادات احسائی مشکلات اساسی دارند.

معاد از مباحث مهمی است که اندیشمندان مسلمان در بستر آن آرای متعددی را پیرامون چگونگی جسمانی بودن آن و نیز چگونگی رجوع بدن در آخرت ارائه نموده‌اند. محقق اصفهانی یکی از بزرگ‌ترین متفکران و عالمان شیعی است که با تأثیرپذیری از آرای استادش، آقا علی حکیم، دیدگاه‌های متفاوت و تامل‌برانگیزی در این باره مطرح کرده و این آراء در تقابل با دیدگاه صدرالمتألهین در مورد چگونگی معاد جسمانی قرار دارد. حکیم اصفهانی با نظر به مبانی‌ای همچون تعلق نخستین نفس ناطقه به روح بخاری، وجود رابطه اتحادی میان روح بخاری و بدن با نفس ناطقه، علیت اعدادی روح بخاری برای نفس ناطقه و علیت فاعلی نفس ناطقه برای روح بخاری، بازگشت همه موجودات به سوی خداوند در قوس صعود، و نیز تأثیرگذاری خاص ملکات نفسانی بر بدن، بر بازگشت ابدان انسانی به نفوس ناطقه در آخرت استدلال کرده است. در این مقاله، پس از توضیح این مبانی و ادله نشان داده شده است که نقدهای متعددی را می‌توان بر آن وارد دانست که از مهم‌ترین آنها می‌توان بدین موارد اشاره کرد: برداشت نادرست از حیوانیت در تعریف انسان، فهم غیردقیق از رابطه علّی نفس و بدن و نحوه اثرگذاری آنها بر یکدیگر، ناسازگاری با اصل امتناع اعاده معدوم و عدم توجه به جایگاه قوه خیال در تبیین معاد جسمانی.