آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

درباره حقیقت انسان از گذشته‌های دور اندیشمندانی مانند فیثاغورس، سقراط، افلاطون، ارسطو و فلوطین اظهارنظر کرده‌اند. عامری نیز به‌عنوان اندیشمندی مسلمان درباره این موضوع به بحث پرداخته است. او ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف درباره حقیقت انسان بر این باور است که در مرکبات، طبیعت وجود دارد که به آن‌ها صورت و خلقت می‌بخشد و در همه موجودات مادی منشأ آثار و افعال خاصی است. ما با این حقایق تا هنگامی که درباره بدن انسان صحبت می‌کنیم، مواجه هستیم. بعدازاین با روح حسی مواجه می‌شویم. نفس ناطقه امری غیر از بدن و روح حسی است. او تغایر نفس و بدن را از طریق تغایر متعلق ‏ها، تمایز لذات، تفاوت در وضعیت پیری تبیین می‏ کند. همچنین از تمایز روح حسی و نفس ناطقه از طریق معرفت حسی، عقلی و تجربی سخن می‏گوید. او معتقد است که بدن و روح حسی فرع و نفس ناطقه در انسان حقیقت او را تشکیل می­ دهند. او برای نفس ناطقه ویژگی‏ هایی از قبیل خلقی بودن، دو حیثیتی بودن، الهی، عقلی و ذاتی بودن را برمی­ شمارد.

اگرچه عامری درباره مسئله معاد و عمومیت آن به‌صورت مستقیم مطلبی را بیان نکرده است، اما می‏توان به شکل غیرمستقیم از آثار او دریافت که عالم برزخ نشئه‏ای بین حیات دنیوی و معاد است. درباره معاد یادآور شده است که انسان نمی‌تواند به کنه حقیقت معاد برسد اما هر کس به میزان درک خود می‌تواند به معرفت معاد برسد؛ یعنی میزان معرفت افراد به معاد متفاوت است. از بیانات او درمی‌یابیم که عامری به معاد جسمانی و روحانی اعتقاد دارد و درباره مسائل برزخ و معاد از متون دینی، فلاسفه و متکلمان تأثراتی پذیرفته است. گرچه با تحلیل روش‌شناختی ایشان در مورد این مسئله و تأمل درباره محتوای مباحثی که مطرح کرده است می‏توانیم تا حدی به تمایز دیدگاه او و متکلمان مسلمان پی بریم اما به جهت موجود نبودن خیلی از آثار او ما نمی‌توانیم به‌صورت قطعی درباره دیدگاه او داوری کنیم.

مسئله جبر و اختیار از مباحث دراز دامن و مهمی ‌است که از دیرباز اذهان انسان‌ها را به خود معطوف کرده‌است و اندیشمندان در ادیان و مکاتب مختلف در برابر این مسئلة حیاتی مواضعی اتخاذ کرده‌اند. مسئلة اصلی این مقاله آن است که عامری پیرامون این مسئله چه دیدگاهی اتخاذ کرده‌است؟ فرضیه این مقاله آن است که عامری از نظریة جبر یا اختیار مطلق دفاع نمی‌کند، بلکه راه بینابین آن را برمی‌گزیند. اهم یافته‌های این مقاله عبارت‌اند از : او برای پاسخ به این مسئلة پژوهشی ابتدا تحریر محل نزاع می‌کند و برای تحریر محل نزاع ابتدا میان دو حیثیت شیء به اعتبار ذاتش و به اعتبار غیراش تمایز قائل می‌شود و بیان اقسام افعال ـ طبیعی، قهری، فکری و شوقی ـ فرق می‌نهد و بر این باور است که دو قسم فعل طبیعی و قهری با جبر ارتباط دارند و افعال فکری و شوقی با اختیار مرتبط هستند و یادآور می‌شود که قوة فعاله قوه‌ای است که فعل از آن صادر می‌شود و قوة منفعله قوه‌ای است که فعل در آن تثبیت می‌شود به جبر و اختیار مربوط هستند و در بحث مواد ثلاث تنها واجب بالاضافه و امکان به بحث جبر و اختیار مرتبط هستند. او از نظریة خلق افعال دفاع می‌کند و دلایلی برای ابطال جبر و تفویض بیان می‌کند و پس‌از ابطال این دو نظریه یادآور می‌شود که نظریه‌ای که حد وسط میان این دو نظریة صواب است، او برای اثبات راه مسئله راه میانه از حکمت الهی بهره می‌گیرد. البته ما تأملاتی با عنوان ارزیابی نظریة عامری در بارة جبر و اختیار مطرح کردیم.

پرسش اصلی این پژوهش این است که دیدگاه ابوالحسن عامری درباره امکان چیست؟ با روش توصیفی و تحلیلی پیرامون این پرسش اصلی به کندوکاو پرداختیم. از جهت تاریخی بحث جهات مثل سایر مباحث منطقی، از ارسطو آغاز شد. او جهات را به چهار قسم ـ واجب، ممتنع، محتمل و ممکن ـ تقسیم کرد، اما فیلسوفان مسلمان از جمله عامری، بحث مواد و جهات را به سه قسم ـ واجب، ممتنع و ممکن ـ تقسیم کرده­اند. عامری در برخی مواضع، مقسم این سه قسم را مقدرات و در برخی دیگر از مواضع، حیثیت عقلی قرار داد. او روابط میان حوادث عالم طبیعت و عقل را به اقسام مختلفی تقسیم کرده و بر این باور است که میان امکان و واجب تقابل وجود دارد و امکان را به سه قسم ـ طبیعی، تقلبی و نادر ـ تقسیم کرده است و سپس در توضیح هریک از این اقسام، از حوادث روزانه زندگی بهره گرفته است. عامری در مباحثش، درباره امکان با امور عادی، پیوند میان نظر و عمل، زیاد توجه کرده است و شاید یک عامل عمده طرح بحث او درباره امکان، به مبارزه با جبرگرایی برگردد. در تاریخ فلسفه به اصطلاحات مجعول او درباره امکان، توجه چندانی نشده است.

این پژوهش تحقیقات واحدی از مبحث دین یا پلورالیسم دین در تصوف اسلامی و دیدگاههای ابن‌عربی است. گوهر و سرشت یگانه‌ی چیست؟ و آیا همه‌ی اختلافات ادیان، اختلافی ظاهری و صوری است؟ در نتیجه دو دیدگاه مدرن درباره‌ی مباحث دین و شناخت‌شناسی مطرح می‌شود. 1- نظریه برتری یک دین. 2- نظریه‌ی کثرت-گرایی دینی. در یک نظریه همه‌ی اعتقادات دینی معتبر هستند و همه باورهای دینی تا حدودی حقیقت دارند و پیروی هر اندیشه‌ی دینی رستگاری را برای انسان در بر دارد. بسیاری از باورهای مهم سنتی براساس طرح اصول ابدی است که ذاتی تمامی ادیان است و هر سنتی تجلی ویژه‌ای از آن است. بنابراین ادیان از جنبه نظری همه بر حق‌اند و از جنبه عملی چون در زمانهای مختلف ظهور کرده‌اند، مشکلی ندارند. ابن‌عربی به وحدت باطنی عمیق و بلندی فراتر از کثرت و اختلاف ظاهری ادیان باور دارد و آنها را جلوه‌های گوناگون حقیقتی یگانه می‌داند. وحدت و کثرت موردنظر در دیدگاه ابن‌عربی نسبتی با کثرت‌گرایی دینی ندارد و وی به وحدت باطنی و کثرت‌ ظاهری و طولی ادیان باور دارد. ابن‌عربی در نظریه‌ی وحدت دینی خود به عنوان مثال به حقیقت محمدیه اشاره دارد.

یکی از آثار خطی ابن‌سینا، رساله «المجالس السبعة فی البدو و الاعادة» است. ابن‌سینا در این رساله، در جواب سؤالات ابوالحسن عامری، یکی از مسائل محوری فلسفه؛ یعنی صدور کثرت از وحدت و نیز سیر صعودی خلقت را تبیین کرده است. او معتقد است با افاضه‌ی أمر از مبدأ اول، عقل ابداع می‌شود و به‌واسطه‌ی عقل، نفس انشاء می‌شود و از نفس، طبیعت اختراع می‌شود و از طبیعت در اثر حرکت از نقطه در سه جهت، جسم تحقق پیدا می‌کند و سیر نزولی خلقت پایان می‌پذیرد و با اولین ترکیب اجسام، سیر صعودی موجودات آغاز می‌شود. با تحریک طبیعت درجسم، نبات، حیوان و انسان حاصل می‌شود. انسان نیز چون نفس ناطقه دارد، در ابتدا به‌صورت عقل هیولانی بوده و با تکامل عقل به مرحله‌ای ارتقا می‌یابد که به همه‌ی معانی و علوم احاطه پیدا می‌کند و عقل فعال نامیده می‌شود. دلایل بسیاری وجود دارد که سندیّت این رساله را مدلّل می‌کند و هویت سؤال‌کننده را ابوالحسن عامری معرفی می‌کند. این مقاله با بررسی سندیت و ارائه گزارش محتوایی رساله، به دنبال معرفی آن به جامعه‌ی علمی است.