آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تأسیس علم طبیعی تجربی عمران با مبانی ارسطویی حاکم بر طبقه بندی علوم در قرون وسطا با دشواری هایی همراه بود. این دشواری ها با توجه به تاریخی بودن علم العمران، مربوط به بی مقداری ارزش علمی تاریخ در نظر قدما و به ویژه ارسطو بود و از سوی دیگر، این طبقه بندی به مسئلة دقت، ضرورت و برهانی بودن این علم نظر داشت. ابن خلدون در امتداد سنت علمی اسلامی سه راه پیش روی داشت: 1. درج علم عمران ذیل حکمت نظری، 2. جای دادن آن در حکمت عملی، یا 3. برون روی از تقسیم بندی ارسطویی و باز کردن مسیر برای گونه ای جدید از علم انسانی و در عین حال طبیعی و تجربی. راه حل ابن خلدون گزینة سوم بود. هرچند او طبقه بندی جامعی از علوم ارائه نمی کند، علم عمران را نه زیرمجموعة حکمت عملی قرار می دهد و نه در مجموعة حکمت نظری. در این مقاله نشان خواهیم داد که تأسیس علمی با موضوع و مادة عمران، نمی توانست در قالب تقسیم بندی رایج ارسطویی صورت گیرد؛ چرا که از سویی نوعی خروج از جنبة هنجاری علوم عملی و از سوی دیگر، واجد گرایشی انسانی به علوم طبیعی است.

عبدالرحمن ابن خلدون، تاریخ را به «ظاهر» و «باطن»، و استاد مرتضی مطهری، آن را به سه نوع «نقلی»، «علمی» و «فلسفة (نظری) تاریخ» تقسیم کرده اند. ظاهر تاریخ با تاریخ نقلی، و باطن تاریخ با تاریخ علمی، قابل تطبیق است. اما ابن خلدون، واژة معادلِ فلسفه (نظری) تاریخ براساس اصطلاح استاد مطهری را مشخص نساخته، و در این زمینه بحثی به صورت مستقیم طرح نکرده است. با وجود تأیید کلی هر دو اندیشمند نسبت به تاریخ نقلی، به نظر می رسد اعتماد شهید مطهری به مطالب تاریخ نقلی، در مقایسه با ابن خلدون بیشتر است. علی رغم آنکه قانون مندی تاریخ و اجتماع انسانی (به عنوان باطن تاریخ یا تاریخ علمی)، نزد هر دو متفکر، مسلّم می باشد، استاد مطهری، دستیابی به آن قوانین را، به دلیل پیچیدگی انسان و به ویژه جامعه انسانی، دشوار دانسته است. اما ابن خلدون، در مقام عمل، با تسامح زیاد و نقض های متعدد، اقدام به بیان قوانین اجتماعی فراوان نموده است. از سوی دیگر، برخلاف استاد مطهری، که تاریخ علمی را مبتنی بر «اصالت جامعه»، و نیز روند علم تاریخ را رو به تکامل می داند، از مطالب ابن خلدون چنین برداشتی به دست نمی آید.

نیروی محرکه "عصبیت " مهمترین دستاورد ابن خلدون در زمینه اجتماعی است . در جریان تحول، وقتی خانوده ئی بر دیگران تسلط یافت ، چون ستیزه جوئی و تفوق طلبی، ذاتی انسان است و همچنین هدف عصبیت نیز میباشد. این گروه با اقوام دیگر و سپس با دولتهای در حال اضمحلال، وارد مبارزه شده و مرتبا" رشد می کند و این رشد رابطه مستقیم با میزان عصبیتش دارد و هرچه عصبیت قومی قویتر باشد، سرزمینهای بیشتری به چنگ می آورد بعبارت ساده، جنگ در ابتدا و انتهای کار یک دولت ، ضروری است . استقرار دولت تنها با برخوردی که در آن پیروزی نصیب گروه همبسته و منسجم است عملی می گردد و این امر در مورد مذهب نیز صادق است ، یک مذهب جدید صرفا" با ستیزه می تواند وجود خود را تثبیت کند و زمانی موفق است که از یک عصبیت قومی بهره مند باشد. البته وقتی مذهب مستقر شد، می تواند همبستگی را تقویت و حتی با متمرکز کردن فکر و احساسات در یک هدف مشترک ، جایگزین انسجام قبیله شود و در نظر وی فتوحات اولیه مسلمانان نتیجه همین تلفیق همبستگی دینی و قبیله ئی بود. بهر حال برای اینکه دولتی مستقر شود، وجود همبستگی ضروری است اما وقتی مستقر شد، همبستگی اش کاهش می یابد. دولت در مراحل اولیه منسجم است ولی در طول زمان تغییر و زوال آن آغاز میشود. زندگی بی تحرک و تجمل پرستی در آنها اوج می گیرد و کم کم عصبیت آنها را از بین میبرد. حکومت متمرکز ضعیف شده و قدرت در دست حکام محلی قرار می گیرد. رشد تجمل پرستی به مالیاتهای سنگین منتهی شده و باعث شورشهای مردمی میگردد و دولت ضعیف شده و دستخوش دگرگونیهای درونی و بیرونی میشود و سرانجام بدست گروهی بدوی و دارای عصبیتی قوی، سرنگون میشود. این خلاصه ئی از نظرات ابن خلدون است ، به نظر وی پدیده اجتماع از این قوانین پیروی می کند و این قوانین بر "مجموعه ها" مؤثر است و توسط افراد تغییر نمی پذیرد و قوانین اجتماعی به شیوه ئی یکسان در انواع مشابه ساختی عمل می کنند، یعنی بعنوان مثال، قوانین رفتار بادیه نشینی، بدون تفاوت شامل حال اعراب بدوی، ترکمن ها، بربرها و کردها میشود و علاوه بر آن جوامع بر طبق تماس مردم با طبقات به عنوان حاصلی از تقلیدها و امتزاجها، تغییر یا تکامل می پذیرد و تمام این تحولات براساس "عصبیت " یا انسجام گروهی که خصیصه ممتاز جامعه است صورت می گیرد. مشاهده میشود که آراء ابن خلدون در مقدمه، منظومه کمال یافته ئی از جامعه شناسی است و علم عمران نیز چیزی نیست مگر یک دستگاه جامعه شناسی، هر چند که جهت کمک به تاریخ وضع شده است ولی علل اصلی و اساسی تحول تاریخ را در ساختمانهای اقتصادی و اجتماعی جستجو می کند و از این نظر بسیار پیش از مطرح شدن قوانین جامعه شناسی بصورت امروزی، وی این قوانین را بیان کرده است . اهمیت این بررسی نیز در همین نکته نهفته میباشد، در کشف قوانین امروزی در آراء ابن خلدون و بخشیدن فضل ت

رساله بررسی تطبیقی آراء اجتماعی فارابی و ابن خلدون به روش تحلیل متن و با محوریت این امر که نظریات و شخصیت علمی دانشمندان همواره تحت تاثیر محیط فرهنگی و شرایط سیاسی - اجتماعی عصر آنان قرار دارد و ه ر دانشمند به نوعی می تواند محصول عصر، دوره و تاریخ جامعه خود باشد، بیان می کند که ابونصر محمد فارابی (۳۳۹ - ‎۲۵۹ ه ق) و عبدالرحمن محمد بن خلدون (۸۰۸ - ‎۷۳۲ ه ق) هر دو گر چه فاصله زمانی زیادی از یکدیگر دارند از بنیانگذاران اندیشه اجتماعی در تمدن اسلامی قلمداد می شوند. آثار اجتماعی فارابی کاملا فلسفی، انتزاعی، عقلانی و آرمانگرایانه است در حالیکه رویکرد اجتماعی ابن خلدون عمدتا جامعه شناسانه، علمی، عینی و واقع گرایانه می باشد. فارابی با رویکردی اندام واره ای و ایستا به تنظیر بخشهای مختلف مدینه فاضله با بدن انسانی پرداخته و ابن خلدون با همین رویکرد ولی به شیوه ای تحولی و پویا، جیات اجتماعی انسان ها را شرح داده است. وجه تفاوت رویکرد این دو اندیشمند بر اساس مستندات ارائه شده علاوه بر عوامل روانشناختی وراثت و هوش و یادگیری و پشتکاربه مجموعه ای از عوامل جامعه شناسانه مانند تفاوت در آموزش و تحصیل، رشته تخصصی و رویکرد علمی، حرفه و شغل،اوضاع سیاسی - اجتماعی،گرایش سیاسی و نوع مذهب باز می گردد.