آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

دکتر نصرالله پورجوادی یکی از پرکارترین محققان ایرانی در حوزۀ فلسفه و عرفان اسلامی است. اگرچه موضوع بیشتر آثار او را عرفان و ادبیات عرفانی تشکیل می‌دهد، اما به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متخصصان و صاحب‌نظران حوزۀ فلسفۀ اسلامی نیز شناخته می‌شود. از همین‌رو، ارزیابی او از گذشته، وضعیت کنونی و آیندۀ فلسفۀ اسلامی، می‌تواند روشنگر باشد. این مسئله زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم تخصص و علاقۀ پورجوادی به فلسفۀ اسلامی، مانع از ارزیابی‌های انتقادی او از موضوع مورد علاقه‌اش نشده است. به نظر وی، مهم‌ترین اصل در فلسفۀ اسلامی «اصل توحید» است و اگر این فلسفه بخواهد در جهان معاصر نقشی ایفا کند، تنها به پشتوانۀ همین اصل است. از نظر نصرالله پورجوادی، دستگاه جدید فلسفی در عالم اسلام تأسیس نمی‌شود «مگر اینکه ما این اصل را به جایگاه خودش برگردانیم.» متن زیر قسمت دوم این مصاحبه است.

فلسفۀ اسلامی کار خودش را کرده و حرف خودش را زده است. فلسفۀ اسلامی بخشی از فلسفۀ قرون وسطاست و من این عبارت قرون وسطا را به‌عنوان تحقیر به کار نمی‌برم. منظورم دوره‌ای از ادوار گذشته است که به قبل از مدرنیته برمی‌گردد. فلسفۀ اسلامی به‌عنوان فلسفۀ این دوره، حرفش را زده و حرف‌های خیلی عمیقی هم زده است، ولی آن دوره گذشته و ما باید فلسفۀ اسلامی را به‌عنوان تاریخ فلسفۀ اسلامی در نظر بگیریم.

متفکران بزرگ ما در دوره‌های اولیه، با حق و حقیقت نسبتی برقرار کردند و به تأسیس تفکراتی فلسفی پرداختند و در دوره‌های بعد دیگران آمدند و بر سر همان سفره‌ای نشستند که پیشینیان پهن کرده بودند. دوره‌های بعدی هم البته ابتکارهایی داشتند، ولی آن دورۀ نخستین تکرارشدنی نیست. ممکن است لحظات دیگری باشد که مجدداً اهل اندیشه و اهل فکر نسبتی با حق برقرار کنند، ولی اگر نکردند، نمی‌شود گفت به قهقرا رفته‌اند.

ابوعبدالله محمدبن علی بن حسن معروف به حکیم ترمذی از عارفان و محدثان بزرگ سده سوم است که از وی نوشته های فراوانی در عرفان و حدیث به جای مانده و مهمترین دستاورد عرفانی او نظریه ولایت است. این مسأله بیش از ترمذی کم و بیش در میان عارفان از جمله سهل تستر و ابوسعید خراز و جنید بغدادی و نیز در منابع روایی شیعه به ویژه در اصول کافی مطرح شده، اما سخنان ترمذی به ویژه در کتاب سیرة الاولیاء نقطه عطفی در این باب است تا آنجا که برخی او را مبدع نظریه ولایت در عرفان اسلامی به شمار آورده اند. اساس نظریه ترمذی در مسأله ولایت بر مفهوم (حق الله) استوار است. این حق نتیجه چیرگی و سلطنت مطلق خداوند بر همه کائنات است. کسانی که این حق را رعایت می کنند، دو گروه اند: اولیاء حق الله و اولیاء الله. ریشه تفاوت به این جا باز می گردد که حیات معنوی شخص در دو مرتبه است. مرتبه نخست (عبادت) خداوند است و مرتبه دوم (عبودیت) او. عبادت با کارهای ارادی و رفتارهای اختیاری انسان سروکار دارد و احساس آزادی اراده انسان را در انجام عبادت نفی نمی کند، اما معنای عبودیت از نظر ترمذی احساس نیازمندی مطلق همه کائنات به خداوند است و در صورت تحقق آن، احساس آزادی اراده به کلی زائل می شود و وجود خاتم اولیا در آخر الزمان خبر داده و او را در میان اولیا مانند خاتم انبیا صلی الله علی و آله در میان انبیا دانسته است. عارفانی که پس از ترمذی به ولایت دلبستگی داشته اند در دو سنت قرار می گیرند: سنتی که ادامه دهنده اندیشه های ترمذی است و سنتی که در کنار آن، از روایات شیعه نیز استفاده کرده است. ابن عربی و سعدالدین حمویه که هم زمان می زیسته اند نماد کمال این دو سنت هستند و پشینیان جملگی از دستاوردهای این دو بهره مند بوده اند. از این رو بحث را به این دو شخصیت ختم کردیم.

اگر دین را نه در وجه اجتماعی و سیاسی بلکه در وجه فردی و قلبی آن در نظر بگیریم در آن صورت با سخن خانم آرمسترانگ موافقم. این وجه فردی و قلبی همان جنبۀ عرفانی دین است. در گذشته هم عرفای ما با شجاعت اعتراف می کردند که مطلوب ایشان ورای کفر و دین است، یعنی ورای عقیده است، خواه عقیدۀ باطل که کفر است و خواه عقیدۀ صحیح و ارتدکس که متکلمان و عامۀ مردم به عنوان دین می شناسند.