آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نوشته حاضر به ارزیابى نقش جهانى‏تر شدن ارتباطات جمعى بر تحوّل فرهنگ سیاسى در خاورمیانه جدید مى‏پردازد. کوشش شده است نقش دوگانه رسانه ‏هاى غربى و به تبع آنها، رسانه ‏هاى منطقه را در توانمندى یا تضعیف اقتدار دولت‏هاى خاورمیانه بررسى نماید. در این پژوهش، تاثیر رسانه ‏هاى غربى و ملّى در سه مقوله اساسى؛ 1 ـ معمّاى اقتدار؛ 2 ـ وضعیت جامعه مدنى و 3 ـ گرایشات اساسى در اصلاحات سیاسى منطقه، مورد توجه قرار گرفته است. ادعاى مقاله حاضر، این است که رسانه ‏ها به رغم اجماع آفرینى در فرهنگ سیاسى ملّى که اقتدار دولت‏ها را تقویت مى‏کنند، به طرق متعددى موجبات چند پارگى فرهنگ سیاسى و تضعیف اقتدار سنتى را فراهم مى‏کنند. نمود این تأثیر دو گانه را در افت و خیزها و وضعیت ناآرام جامعه مدنى، و نیز تعارضات قابل توجّه در سمت و سوى اصلاحات فکرى / سیاسى کشورهاى اسلامى منطقه مى‏توان مشاهده نمود؛ معمّاى لاینحلّى که در نفى و اثبات، و طرد و قبول ممتد وجوهى از اقتدارگرایى و جمهورى خواهى در خاورمیانه جدید نهفته است.

پرسشها و برداشتهایى که ابن سینا، درباره سرشت قدرت سیاسى و در درون منظومه‏اى از اندیشه فلسفى مطرح کرد،اهمیت بسیارى دارد. نخست اینکه، بوعلى با توجه به ساخت قدرتِ دوره میانه از یک سوى، و سنت فلسفى افلاطون از سوى دیگر، طرحى فلسفى از مدینه، و رابطه انسان و قدرت سیاسى در آن بنا نمود، که بنیاد و سرشتى اقتدارگرا داشت. ثانیا، با پیوند بین نظام فلسفى پیش گفته با الهیات اسلامى، اندیشه دینى را بخصوص در قلمرو انسان و سیاست، در بن بست اقتدار گرایى حاکم بر منظومه فلسفى خود قرار داد. وى با بسط مفاهیم اساسى وحى اسلامى، نظیر توحید، عنایت الهى و نبوّت، بر شالوده مابعدالطبیعه، انسان‏شناسى و شهر افلاطونى، قرائتى از نصوص اسلامى را گسترش داد که در واقع، اقتدار گرایى مکنون در آن، بیش از آنکه برخاسته از نصوص دینى باشد، بازپرداختى ویژه از ساخت قدرت در دوره میانه بود. بدین سان، اندیشه سیاسى ابن‏سینا، مبیّن تفسیرى اقتدارگرا از نصوص دینى، بر شالوده فلسفه‏اى است که او خود، کاخ بلند و گزندناپذیر آن را بنیاد نهاد و در سایه شکوه و جاذبه متناسب با شرایط قدرت در آن زمان، دیگر تفسیرها را به حاشیه راند.

بیشتر مباحث این شماره ناظر به «فلسفه سیاسى سنتى در جهان اسلام» است. اهمیت این گونه مباحث، از این لحاظ است که گفت و گو بین گذشته و حال، و اکنون و آینده، لازمه اندیشه و زندگى سیاسى است. بررسى مشکلات سیاسى گذشته در ساحت نظریه، شاید بتواند زمینه‏اى بر تأمل فلسفى در مشکلات امروز و آینده جامعه اسلامى تدارک نماید. درک این تجربه تاریخى که چگونه اندیشمندان گذشته ما با فلسفه سیاسى یونانى مواجه شده و گزینش‏گرایانه به طراحى نظام فلسفى ـ سیاسى مناسب جهان اسلام در دوره میانه پرداخته‏اند، ممکن است پژوهشگر اندیشه سیاسى را در مواجهه انتقادى با فلسفه سیاسى سنتى در تاریخ اسلام از یک سوى، و فلسفه سیاسى جدید غرب از سوى دیگر، توانمند سازد.

در این مجال کوتاه گزارشى از سفر علمى خود به کشورهاى فرانسه، آلمان و سوئیس را تحت عنوان «دو چهره تمدن غرب» ارائه مى‏کنم. انسان وقتى که به غرب سفر مى‏کند آشکارا با دو رویه تمدن آن مواجه مى‏شود: یکى چهره نظم و دیگرى چهره تنهایى انسان غربى است. در این جاست که انسان دچار یک پارادوکس و تعارض مى‏شود که اینها چگونه چنین تمدنى ساخته‏اند، چرا افسرده‏اند و چرا این همه تنها هستند؟ وقتى وارد نظام‏هاى ادارى یا دانشگاهى آنها مى‏شوید، بسیار پیشرفته‏اند و نظم فوق العاده‏اى بر آنها حاکم است؛ مثلاً مهمان دانشگاه سن شومن فرانسه که بودیم مشاهده مى‏کردیم که چند نفر کارمند آن دانشگاه را به خوبى اداره مى‏کردند و همه کارها با کامپیوتر انجام مى‏شد یا وقتى که وارد فرودگاه‏هاى بزرگ مى‏شدید، مى‏دیدید که فقط دو سه نفر همه کارها را به درستى انجام مى‏دهند؛ در واقع یک نظم جالبى بر زندگى انسان غربى حاکم است.

انقلاب اسلامى و الزام تاریخى آن، آغازگر دورانى در اندیشه سیاسى شیعه است که نویسندگان و متفکران مذهبى در این دوره منحصرابه دولت پرداختند. آثارى که در این دوره نوشته شدند، صرفا قلمرویى را مورد تأکیدقرار مى‏دادند که مى‏توان آن‏را در مباحث مفهومى و کلان حکومت خلاصه نمود.(1) هدف عمده آثار سیاسى ـ مذهبى این دوره گسترش آگاهى و ایضاح مفهوم دولت اسلامى از یک سو و استدلال فقهى و بعضا کلامى در باب مشروعیت دولت انقلابى و جدیدالتأسیس «جمهورى اسلامى» از طرف دیگر بود. اما اکنون که دولت اسلامى تثبیت شده بسیارى از مراحل تحول و توسعه را «تجربه» نموده است، بحث از مباحث مفهومى و کلان حکومت اسلامى، اهمیت پیشین خود را از دست داده است و مفهوم دولت اسلامى دیگر یک «مفهوم نظرى عمده و حساس» نمى‏باشد. مى‏توان مهمترین دلایل گذار از سطح دولت به مباحث جدیدتر، و به عبارت دیگر گسترش تأملات سیاسى ـ مذهبى به عرصه‏هاى نسبتا خرد زندگى سیاسى را در دونکته‏ى زیر دسته بندى و توضیح داد: الف)دستاوردهاى نظرى درباب حکومت ا سلامى؛ ب)تجربه تاریخى جامعه اسلامى ایران در سالهاى اخیر؛ در این نوشته جاى آن نیست که در باره‏ى نکات فوق به تفصیل بحث شود،، و صرفا اشاره‏اى اجمالى جهت تمهید و تسهیل ورود به فضاى فکرى ـ سیاسى جدید، مورد نظر است. به خصوص مسأله مشارکت سیاسى که از مهمترین مؤلفه‏هاى فکرى مذهبى امروز است و در این مقاله مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

تحولات فکرى ـ سیاسى اخیر، نشان مى‏دهد که «مسأله» آزادى، مهمترین مقوله‏اى است که دهه سوّم انقلاب اسلامى ایران را، با چالشهایى تعیین کننده در ساحَت اندیشه و عمل، مواجه خواهد نمود. یکى از پرجاذبه‏ترین شعارهاى انقلاب؛ «استقلال، آزادى و جمهورى اسلامى» بود. و اکنون که پس از بیست سال، بسیارى از زمینه‏ها و ارکان استقلال کشور فراهم شده است، طبیعى است که رابطه ایمان و آزادى در «جمهورى» «اسلامى»، در مرکز تلاشها و تأملات اندیشمندان و فعّالان سیاسى قرار گیرد.

فقه سیاسى بخشى از «علم مدنى» عام است که در احصاء علوم دوره میانه، با عنوان «فقه مدنى» تأسیس و شناخته شده است. فقه مدنى /سیاسى، قسیم «حکمت مدنى» است. معلم ثانى، فقه را، همانند فلسفه، به دو قسم نظرى و عملى تقسیم مى‏کند و آنگاه فقه سیاسى را، در مجموعه فقه عملى، چونان دانشى معرفى مى‏کند که با توجه به ویژگى‏هاى فرهنگى ـ زبانى جامعه اسلامى، به ارزیابى عمل سیاسى مسلمانان مى‏پردازد، و با تکیه بر زبان‏شناسى ـ علم اللسان ـ عرب نصوص اسلامى را تفسیر مى‏کند. فقه سیاسى، از دیدگاهى که در این تحقیق اتخاذ شده است، مواجهه‏اى دو سویه با زندگى سیاسى و، نیز، وحى اسلامى از طریق زبان است. و بر خصلت زبانى فهم وحى، و تاریخ سیاسى اسلام توجه دارد. اهمیت فقه سیاسى از آن رو است که دانش فقه، به رغم همزیستى با فلسفه یونانى و اشراق ایرانى، همچنان، مهمترین فراورده فکرى در تمدن اسلامى بوده، و تنها بنیاد روش شناختى و بى رقیب عقل اسلامى شناخته شده است. فقه از این لحاظ، در حوزه علم مدنى / سیاسى نیز، بى هیچ رقیب و منازعى، در مقام نخست نشسته و تأثیر نیرومندى بر سلوک سیاسى مسلمانان و بنابراین، بر شیوه اندیشیدن و آفرینش فکرى آنان باز نهاده است.

مقدمه حزب سیاسى، جمعیتى سازمان یافته در درون یک نظام سیاسى است که عقیده‏اى مشترک دارند و براى کسب و به کارگیرى قدرت سیاسى در اجراى دیدگاهها و اهداف خود، با یکدیگر متحد شده‏اند. حزب، بنا به تعریف فوق،پدیده‏اى جدید و از دیدگاه فقهى، مساله‏اى نوظهور در جامعه و فرهنگ شیعى است که به رغم ضرورتى که در زندگى سیاسى دارد، کمتر مورد کاوش قرار گرفته‏است. هدف این مقاله، ارزیابى نسبت این پدیده با مبانى فقهى و کلامى شیعه و به دنبال آن، بررسى مشروعیت احزاب در زندگى سیاسى شیعیان است.