آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه و کلام از مبانی نظری اندیشه اسلامی و از دانش‌هایی هستند که نوعی جهان بینی و انسان‌شناسی ارائه می‌دهند. در بسیاری از مکتب‌های ادبی و هنری تأثیر و تأثر از هنر و ادبیات بر یکدیگر وجود دارد. امپرسیونیسم مکتبی هنری است که با ورود به دنیای ادبیات هم اسباب خلق آثاری انسان‌گرا را فراهم نمود. اساس امپرسیونیسم چون حکمت خسروانی بایزید، بر نور بنا شده است و این مسئله او را به شاخصه‌های امپرسیونیستی نزدیک می‌سازد. در این مقاله، با روش تحلیلی-توصیفی از اخبار و اقوال بایزید،‌ عُلقه میان عرفان و هنر به این پرسش پاسخ می‌دهیم که شاخصه‌های امپرسیونیستی چگونه در آثار بایزید تجلی پیدا کرده‌اند. نتیجه اینکه شاخصه‌های اساسی امپرسیونیسم همچون فردگرایی، ذهنیت گرایی، نگاه استعاری، کاربرد طبیعت، ‌نور و رنگ، درک لحظه‌ای و ...، در اقوال او به خوبی جلوه‌گر است، لذا می‌توان سبک وی را سبکی امپرسیونیستی و هنری دانست.

تحلیل و بررسی در خصوص آنچه به‌عنوان شطحیات بایزید بسطامی نامیده شده، یکی از علاقه‌های اصلی تصوف‌پژوهان غربی محسوب می‌شود. در این میان آر. سی زینر به تحقیقاتی مفصل در خصوص شطحیات بایزید بسطامی پرداخته و آنها را با عباراتی از اوپانیشادها مقایسه نموده و در نهایت حکم به مطابقت آنها داده است. او بر اساس این مطابقت‌ها، و نیز بر اساس ارادت بایزید بسطامی به ابوعلی سندی، بایزید را در قامت منتقل‌کننده آموزه‌های مکتب فلسفی-عرفانی ودانته به جهان اسلام معرفی کرده است. یکی از عبارت‌هایی که زینر آن را مستمسک خود در اثبات ادعای یادشده قرار داده است، تعبیر «فتکون انت ذاک» است که بایزید در مناجات خویش با حق‌تعالی آن را بر زبان خویش جاری ساخته است. دقت نظر در بیان بایزید نشانگر تمایز سخن او با عبارات مورد استشهاد زینر از اوپانیشادهاست، علاوه بر آنکه می‌توان خاستگاه بیانات بایزید را در خود نصوص اسلامی یافت. تعبیر «فتکون انت ذاک» در واقع مربوط به طلب فنای عرفانی از سوی بایزید است که بر اساس دلالت برخی آیات قرآن و روایات صادره از معصومین (علیهم‌السلام) می‌توان از خاستگاه اسلامی پرده برداشت.

زینر با این پندار که فنا یا وحدت وجود در عرفان اسلامی، مربوط به ورود آموزه‌های مکتب فلسفی ودانته، به جهان اسلام است، بیانات بایزید را محمل مناسبی برای تأیید دیدگاه‌های خویش یافته و سعی بسیار در ایجاد مطابقت میان برخی گفته‌های وی با عبارات اوپانیشادها نموده است. در معراج‌نامه کوتاهی از بایزید که در کتاب اللمع ذکر شده، بایزید آنچه که در این سفر مشاهده نموده را خدعه نامیده است و همین امر زینر را واداشته تا «خدعه» را معادل «مایا» در اوپانیشاد شوتاشوتره معرفی کندو وی همچنین سعی کرده در جهت تقویت نظریه خود میان برخی دیگر از عناوینی که بایزید در معراج‌نامه خود ذکر کرده، معادل مناسبی در اوپانیشادها و گیتا بیابد. در این نگارش با اثبات اصالت اسلامی خدعه و استدلال بر عدم مطابقت معنایی این دو بطلان ادعای زینر آشکار می‌شود و نظریه او در خصوص تأثیر ودانته بر عرفان اسلامی به چالش کشیده می‌شود.

زبان هنر اسلامی زبانی نمادین و رمزگونه است. نمادها حامل معنای درونی و ذاتی این هنر بوده و راه بررسی آثار هنری هم بررسی این نمادها و سمبول‌هاست. اگر تصوف را نگاه هنری به مذهب بدانیم، مشاهده می‌کنیم که آثار صوفیان آمیخته به نمادها و نشانه‌هایی است که واکاوی دلالت‌های این رمزها می‌تواند رهیافتی به‌سوی درک عمیق مفاهیم و بُن‌مایه‌های موضوعات عرفانی باشد. معراج‌نامه منسوب به بایزید بسطامی، شرح سفری روحانی است که توسط ابوالقاسم عارف به نگارش درآمده است. معراج‌نامه به ضرورت ساختار رؤیاگونه‌اش طالب شکلی نمادین و رمزگراست. در این پژوهش، نمادها در چهار خوشۀ تصویری آب، پرواز، نور و رویش طبقه‌بندی و تفسیر می‌شوند. رمزهایی که در قالب خوشه‌های تصویری، تصاویر کهن‌الگویی و اساطیری برای بیان رؤیاهای عارفانۀ بایزید بسطامی به کار گرفته شده‌اند، بخشی از نمادهای مکرّر متون صوفیه و سایر معراج‌نامه‌ها هستند که علاوه بر ارائۀ جهان‌بینی عارف، جایگاه این تصاویر را در رؤیاهای صوفیه به دست می‌دهد. از آنجا که الگوی همۀ معراج‌نامه‌های دورۀ اسلامی، معراج پیامبر اکرم(ص) است، بسیاری از مشاهدات و تصاویر این رؤیا با معراج الگو، هماهنگ و همسوست. برای بررسی این موضوع ساختار و نمادهای عرفانی دو اثر با هم تطبیق داده شد. بررسی این نمادها، به یافتن چگونگی جهان مصوَّر صوفیه در عالم معراج که عالمی نورانی است کمک می‌کند. نیز نشان می‌دهد که مرتبۀ مسافر معراج، هماهنگ با نمادهای متن و مدارجی است که وی طی می‌کند. شیوۀ این پژوهش توصیفی‌تحلیلی و تطبیقی با رویکرد بلاغی است.

زینر با این پیش‌فرض که اسلام فی‌نفسه شنزاری است که فاقد توانایی کافی در به ‌ثمر آوردن عرفان است، سعی نموده تا برخی از ریشه‌های درخت پربار عرفان اسلامی را در سرزمین هندوان نمایان سازد. او در آثارِ خود با تمرکز بر بایزید بسطامی، سعی بسیاری در نشان دادن مطابقت گفته‌های او با آموزه‌های اوپانیشادی کرده است. به‌زعم زینر، «فتکون انت ذاک» که در ضمن یکی از مناجات‌های بایزید بیان شده، به‌لحاظ لفظ و معنا معادل با تعبیر «تت توام اسی» در اوپانیشاد چاندوگیه است. اما به نظر می‌رسد که از یک سو عدم ترجمۀ صحیح او از بیان بایزید و عدم دقت در معنای بیان او با توجه به کل ساختار گفتار او و از سوی دیگر فقدان اطلاعات کافی زینر در خصوص آموزه‌های اسلامی که منشأ تفوه بایزید به بیان مذکور شده‌اند، سبب ارائۀ نظریه‌ای نادرست در خصوص عینیت لفظی و معنوی دو گفتار شده است.

با مطالعۀ مبانی و زمینه‌های پیدایش مکاتب ادبی غرب و ادبیات مشرق‌زمین قرابت‌هایی میان این دو یافت می‌شود که نشان می‌دهد بسیاری از این مکتب‌ها قرن‌ها پیش از پیدایش رسمی خود در اروپا، نمودهایی در ادب فارسی داشته‌اند. مکتب سوررئالیسم که تشابهات بسیاری میان مؤلفه‌های آن و خط فکری و زبان عارفان ایرانی همچون بایزید بسطامی، شیخ‌ابوالحسن خرقانی، عین‌القضات همدانی، روزبهان بقلی، بهاءولد، مولانا جلال‌الدین بلخی و ... وجود دارد. بایزید بسطامی و شیخ‌ابوالحسن خرقانی دو تن از پیشگامان و تأثیرگذاران مکتب عرفان‌اند که حدود ده قرن پیش از تولد سوررئالیسم می‌زیستند. ‌این نوشتار با رویکردی توصیفی‌تحلیلی تلاش می‌کند ویژگی‌ها و اصول هفت‌گانۀ سوررئالیسم را در گزارش احوال و اقوال آنان بررسی کرده، برجسته‌ترین شاخصه‌های سوررئالیستی را در این آثار بیابد. یافته‌های پژوهش‌ حاکی از آن است که فراوانی برخی از فنون سوررئالیسم در متون بررسی شده آن‌ها را به متن سوررئالیستی نزدیک کرده؛ ولی این کاربرد در زبان عرفا کاملاً ناآگاهانه بوده و پیامد طبیعی تفاوت در موقعیت‌های زمانی، مکانی و نیز تعارضات اعتقادی و ابزاری سوررئالیسم و عرفان است.

بایزید بسطامی یکی از مشهورترین و برجسته‌ترین عارفان ایرانی است که رد پای سخنان و مقامات او در جای جای متـون عـرفانی و ادبی ما آشـکار است. این مسئله نشان‌دهنده تـأثیر عمیق شخصیت، آرا و اندیشه‌های او بر عرفان و نیز ادبیات عرفانی است. این پژوهش به بررسی و بازشناسی شخصیت و آرای بایزید بسطامی می‌پردازد و به دنبال بررسی تأثیر شخصیت و آرای او در عرفان و خصوصاً ادبیات عرفانی است. از آنجا که بایزید بسطامی از برجسته‌ترین عرفای ایرانی است، باید نقش او در زمینه عرفان مورد بحث و بررسی قرار گیرد؛ تأثیر او در ادبیات عرفانی یکی از این نقش‌هاست. عرفا و شعرای قرون مختلف از سخنان و مقامات بایزید در بیان اندیشه‌های گوناگون خود، استفاده‌های فراوان کرده و از کلام و روایات او در آثارشان، بهره‌ها برده‌اند. در این پژوهش ابتدا شخصیت و اندیشه‌های بایزید بسطامی با استفاده از آثار مختلف در این زمینه، مورد بحث قرار گرفت و سپس آثار مختلف عارفان و شاعران گوناگون بازنگری شد و در آخر، نوع تأثیر سخنان و آرای بایزید بر این شاعران و عارفان، به ترتیب بیان گردید. می‌توان گفت برخی از آنان برای آوردن مطلبی علمی در زمینه عرفان، از سخن و یا اندیشه بایزید استفاده کرده و حتی دست به تفسیر و شرح سخنان او زده‌اند و برخی دیگر، در زمینه عرفان عملی و شیوه سیر و سلوک از سخنان و مقامات او بهره برده و در آثار علمی و ادبی خود، نام و سخن او را درج نموده‌اند. تأثیر شخصیت و اندیشه‌های بایزید بر عارفان و شاعران مختلف، گوناگون است؛ او بر برخی عرفا تأثیر بیشتری و بر برخی دیگر تأثیر کمتری گذاشته است. برخی از یک اندیشه بایزید بهره برده و برخی دیگر از اندیشه‌ها و سخنان مختلف او استفاده کرده‌اند؛ برخی او را به شدت ستایش کرده و برخی سخنان و اندیشه‌های او را مورد انتقاد قرار داده‌اند. در این پژوهش سعی شده است تمامی این نکات بررسی شود و تأثیرات مختلف شخصیت و آرای بایزید، مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

شطح و شطح‌گویی یکی از عناصر انکارناپذیر در تصوف اسلامی است. خراسانیان از هواداران شطح بوده‌اند و بیشترین شطح‌ها نیز از صوفیانِ خراسان روایت شده ‌است. بایزید بسطامی که پیشوای خراسانیان است، شطح‌های بسیاری بر زبان رانده است؛ یکی از مهم‌ترین آنها «سبحانی سبحانی ماأعظم شأنی» است. به این شطح در محافل صوفیانه بسیار توجه شد و مخالفان و موافقان بسیاری پدید آورد. در این پژوهش به بررسی سخنان مشایخ دربارة شطحیات بایزید به‌صورت کلی و سپس شطح سبحانی بایزید به‌صورت خاص پرداخته شده است؛ همچنین به آرای شمس تبریزی دربارۀ این سخن بایزید توجه می‌شود. نگاه منتقدانة شمس در تصوف، به موضوع شطح نیز راه یافته و به‌ویژه شطحِ سبحانیِ بایزید را از وجوه گوناگون بررسی و نقد کرده است. بررسی دیدگاه‌های شمس در این باره نشان می‌دهد او بر نظریات پیشینیان نسبت‌به این سخن بایزید آگاه بوده؛ اما به‌سبب خروج شطح از دایرۀ شریعت و عرف، آن را از گفتمان عرفانی خود خارج کرده است و از این منظر، بایزید و شطحیات او را نقد می‌کند.