آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

خالق بودن خداوند نسبت به همه مخلوقات از جمله افعال اختیاری انسان سبب پیدایش یکی از مهم‌ترین مجادلات کلامی در عالم اسلام شده است، به گونه‌ای که معتزله جهت اثبات اختیار انسانی، تعلق اراده الهی به افعال انسانی را منکر شدند و در مقابل، اشاعره اختیار انسانی را نفی نموده و به جبر گرایش یافتند. فخر رازی یکی از مهم‌ترین متفکران مکتب اشعری در یکی از برجسته‌ترین کتاب‌ای کلامی خویش یعنی المطالب العالیه استدلال‌های متعددی در اثبات جبری بودن افعال انسانی اقامه می‌نماید و در این کتاب گرایش خویش را به نظریه جبر و استدلالی نمودن آن کاملاً نشان می‌دهد. بدین جهت در پژوهش حاضر استدلال‌های عقلانی او بررسی و نقد شده است و اثبات شده که این استدلال‌ها از جهات گوناگون دچار مغالطه‌اند.

در میان اندیشمندان اشعری، فخر رازی گاهی همچون فیلسوفان از عدمی بودن شرور دفاع کرده و زمانی همچون متکلمین از وجودی بودن آن خبر داده است؛ جهد فراوان داشته تا نشان دهد آدمی هیچ بهره‌ای از اختیار ندارد و در عالم چیزی به جز جبر نیست. قرائت خاص او از توحید افعالی منجر شده تا مهمترین قواعد فلسفی همچون علیت، نظام اسباب و مسببات، قاعده الشی مالم یجب لم یوجد و قاعده الواحد را باطل اعلام کند و برآیند این کارها به جبر در اعمال آدمی منجر شده است و روابط شرور با انسان به زنجیر کشیده را فقط در انتساب افعال زشت و قبیح انسان به خدا جستجو می‌کند و بدین سان خود را از پرسش‌های کشنده می‌رهاند؛ ولی نه در حل معضل شرور توفیق یافته نه قرائت صحیحی از توحید افعالی داشته است و نه انسان را مسؤل اعمال خود می‌داند و نه پیوند انسان به زنجیر کشیده با شرور را تبیین کرده است و سرنوشت این انسان را از بدو تولد تا فرجامش از« قبل تعیین شده» می-داند که قابل دگرگونی نیست.

شناخت اندیشه‌های منطقی، فخرالدين محمد رازى، در فهم آرای منطق‌دانان قرن هفتم و هشتم، اهمیت به‌سزایی دارد. نقش او در رشد و بالندگى منطق‌نگارى دوبخشى مکتب منطقی سینوی و طرح چالش‌هاى نوين در اين دانش، انکارناپذیر است. مركب‌انگارى تصديق، بديهى‌انگارى همۀ تصورات، بسط و توسعۀ انواع تعریف و رویکرد خاص به تعریف اسمی، تلازم طرفینی دلالت مطابقه و التزام، انواع ششگانۀ کلی و اعرفيت آن نسبت به جزئى، حمل ناپذیری مفهوم جزئی، دیدگاه حداقل‌گرایانه در شرائط تناقض میان قضایا، تمایز میان قضیۀ حقیقیه و خارجیه،

تحلیل حقیقت جسم از قدیمی‌ترین مباحث فلسفی است. دموکریتوس یا ذیمقراطیس ابداع‌کنندۀ نظریۀ جوهر فرد یا اجزاء لایتجزی می‌باشد که یکی از نظریات مهم در زمینۀ تبیین حقیقت جسم است. طبق این نظریه، اجسام مرکب از اجزاء ریز، نامتناهی و بالفعل هستند که تقسیم‌پذیر نیز نیستند. در مقابل، ارسطو جسم را متصل دانسته و به نقادی نظریۀ ذیمقراطیس می‌پردازد. مشاییان مسلمان به خصوص ابن سینا تفسیر ارسطو در مورد جسم را پذیرفته‌اند. در میان متفکران اسلامی، فخر رازی دلایل چندی در اثبات نظریۀ جوهر فرد اقامه می‌نماید. استدلال‌های او از جهت مرکب بودن حرکت از اجزاء نامتناهی و مرکب بودن زمان از آنات متوالی از یک‌سو و دلایل هندسی از سوی دیگر می‌باشد. در پژوهش حاضر اثبات گردید که استدلال‌های رازی ناشی از مغالطه میان تقسیم بالفعل با بالقوه و چگونگی مماس قرار گرفتن اشکال هندسی با یکدیگر می‌باشد.

فخر رازی مفسر و متکلم اشعری است که هرچند تا پایان عمر بر این مذهب کلامی سلوک می­کند؛ اما در پاره­ای باورها از دیدگاه­های اشعری فاصله می­گیرد و به نقد آن­ها می­پردازد. تزلزل و اضطراب فخر در برخی دیدگاه­ها، بیان­گر مطالعه و تأمل او در آراء دیگران و تحول فکری وی است. نزدیک شدن رازی در برخی مسائل کلامی به مذهب شیعه، ناشی از یافتن حقیقت در مواضع پیروان اهل بیت(ع) و ضعف نظریات کلامی اشعری و عدم کفایت ادلّه آن­ها می­باشد. از مهم­ترین آن­ها می­توان به مسأله صفات الهی، جبر و اختیار، ولایت و امامت و مهدویت، اشاره کرد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی برخی از مهم­ترین مواضع کلامی تأثیر پذیری رازی از آموزه­های شیعی می­پردازد و به این نتایج می­رسد که معقولیت باورهای مذکور و قوت ادله و شواهد آن­ها از یک سو و ضعف و عدم قدرت اقناع مواضع مدعیات مقابل آن­ها و تحول فکری رازی از سوی دیگر منجر به اتخاذ چنین مواضعی گردیده است.

فخر رازی با تحلیل آیات قرآن، دیدگاهی دینی درباره هستی‌شناسی انسان عرضه کرده است. برخی از احکام هستی‌شناختی در دیدگاه وی چنین است: انسان اشرف مخلوقات زمینی است؛ انسان حقیقی نفس غیرمادی است که دارای تغییرات تدریجی در صفات است؛ نفس انسان در بدو تولد دارای تمایلات و ملکات خدادادی است که می‌تواند به فعلیت صفات خوب یا بد منجر شود؛ حیات انسان دارای سه مرحله قبل و بعد از تولد و پس از مرگ است؛ انسان در دنیا دارای روابط چهارگانه با خدا، خویش، دیگران و طبیعت است که در میان این روابط، باید رابطه با خدا رابطه حاکم باشد؛ توجه به سه مرحله خلقت با هدف توجه‌دادن انسان به مبدأ و معاد بوده است. این مقاله با هدف جمع‌بندی دیدگاه فخر رازی درباره ویژگی‌های انسان‌شناختی انسان از نظر دین، و با روش توصیفی‌تحلیلی نوشته شده است.

مسئله لذت و رنج و ارتباط آن با سعادت حقیقی انسان از مباحث چالش‌برانگیز و دارای قدمت طولانی در تاریخ فلسفه است و فیلسوفان بزرگ اخلاق در تبیین حقیقت و نقش آنها در سعادت انسانی بسیار کوشیده‌اند. فخر رازی با تقسیم‌بندی لذات به دو قسم عقلانی و محسوس، لذات جسمانی را رنج بالذات دانسته و آنها را عامل دورشدن انسان از کمال و سعادت حقیقی می‌داند. نظریه فخر رازی در این زمینه با چالش‌های اساسی مواجه است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به این موارد اشاره داشت: نقض‌شدن نظریه با موارد متعددی از لذات حسی، وجودی‌بودن لذات حسی و عدمی‌نبودن آنها، مقید‌بودن خیریت لذات حسی به رعایت حالت اعتدال، لذیذ‌بودن تکرار لذات حسی و غفلت از حقیقت وجودی لذات؛ یعنی تناسب و ملائمت با طبع انسانی.

از نظر فخر رازی شیطان با روش کلی وسوسه، از طریق راه‌هایی همچون تزیین، وعده دهی باطل، آرزو افکنی، سحر و ...، باعث جهت دهی اراده انسان در انجام شرور اخلاقی می‌شود. از نظر او شیطان گاه در قالب بشر متمثل می‌شود و گاه مستقیما با قوای باطنی به ویژه قوای وهم و خیال مرتبط می‌گردد و از طریق وسوسه خواطر شیطانی را به انسان القا می‌کند. خواطر شیطانی باعث غفلت انسان شده و با پدید آوردن وارونگی معرفتی اراده او را از مسیر درست منحرف می سازند. او معتقد است عواملی همچون خروج مزاج عقل از اعتدال، ضعف قوه حافظه، استعانت از قوای شهوت و غضب... از جمله عوامل اثرگذار در پذیرش خواطر شیطانی و عواملی همچون استعاذه، حکمت، عبودیت، امداد ملائکه و ... از جمله موانع پذیرش این گونه خواطر هستند. هدف این مقاله یافتن پاسخ به مسئله شر به عنوان مسئله ای جدید در دوره معاصر از خلال دیدگاه فخر رازی است. برای استخراج دیدگاه فخر رازی از روش تفسیر متن و برای بازسازی دیدگاه او در مواجهه با مسئله شر از روش تحلیلی استفاده شده است.

رازی با تحلیل واژگان مرتبط با مفهوم معرفت از جمله شعور، ادراک، فقه، فهم و ... که از متون دینی استخراج کرده است، نتایجی معرفت‌شناختی را در اختیار ما قرار می‌دهد. از جمله نتایج به‌دست‌آمده آن بوده که کسب معرفت برای انسان امری ممکن است و در عین حال انسان محدودیت‌های معرفتی دارد؛ معرفت امری مشکک است؛ افراد بر اساس استعداد خویش در یکی از مراتب معرفت قرار می‌گیرند و این‌گونه نیست که تمام باورهای انسان موجه باشند؛ همچنین اینکه معارفی مانند علم لدنی، علم حدسی و فراست را نمی‌توان توجیه عقلانی کرد. تحلیل فخر از واژگان مرتبط با معرفت نشان می‌دهد که معرفت با سایر ابعاد وجودی انسان دارای تأثیر متقابل است. همچنین تحلیل وی زمینه‌ساز استخراج نکاتی بود که امکان تعریفی دینی از معرفت را در اختیار ما قرار می‌دهد. در این تعریف، علاوه بر مؤلفه‌های باور و صدق، به تنوع کمّی و کیفی قوای معرفتی انسان‌ها و نقش اعتماد به دیگران (به‌ویژه پیامبران) نیز توجه شده است. این تعریف، برون‌گرایانه است و نشان می‌دهد که اموری چون رفتار و عوامل ماورایی بر معرفت با محوریت باور مدخلیت دارند. بنابراین تفاوت نحوۀ ارتباط انسان‌ها با ماوراء سبب تشکیک در معرفت است. بر این اساس هدف این مقاله ارائۀ تعریف جدیدی از معرفت در فضای مباحث معرفت‌شناختی با استفاده از مطالب ارائه‌شده توسط فخر رازی است و برای این هدف از روش توصیفی - تحلیلی بهره برده‌ایم.

پرسش از چیستی نفس ناطقه و ویژگی‌های آن، از مهم‌ترین مبانی معرفت و تربیّت اخلاقی انسان است که با رویکرد‌های علمی، فلسفی، عرفانی، اخلاقی، کلامی، دینی و غیر آن، موردتوجه بوده است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی دیدگاه فخرالدین رازی در مسأله‌ی چگونگی اختلاف نفوس ناطقه پرداخته شده است. فخررازی حقیقت انسان را نفس و آن را موجودی مجرّد می‌داند، وی با استناد به دلایل عقلی و نقلی، بر آن است که نفوس مذکور با یکدیگر تفاوت ماهوی و جوهری دارند، این دیدگاه علاوه‌بر پیامد‌های تربیتی، ازنظر عقلی و نقلی نیز قابل‌تأمل است. هم سخنان او درباب تربیت و تکامل‌پذیری نفس با مدعای فوق منافات دارد و هم دلایل او بر این مدعا قابل‌نقد می‌باشد که در حد وسع به آن پرداخته شده است.