آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مقالات گردآوري شده در کتاب حاضر که طي سال‌هاي گذشته به‌تناوب و به مناسبت‌هاي گوناگون نگارش و صورت نشر يافته بود اينک در يک مجلد به نظر خوانندگان مي‌رسد. اين مقالات باوجود تنوعي که در موضوعات خود دارند چند وجه اصلي در آن‌ها مشترک است. اين کتاب همچنين دربردارنده شماري مطالب جداگانه شامل ويرايش، ترجمه، گفت‌وگو و معرفي کتاب نيز هست که آن مطالب نيز هر يک به سهم خود ناظر به موضوعات اصلي و مطرح در اين مجموعه هستند.

فصل نخست کتاب با عنوان "مقدمه‌ی تاریخی و انتقادی" بحثی است درباره‌ی انتقاد "ابرهارت از کانت که مدعی است لایبنیتس تقسیم احکام به تحلیلی و تالیفی را پیش از کانت مطرح کرده است که پس از آن پاسخ کانت مطرح شده و در فصل دوم متن "رساله‌ی کشف" چاپ گردیده است. "این رساله در پاسخ به یورش تمام عیار یوهان آگوست ابر هارت... نوشته شده است. دعوی اصلی ابرهارت به بیان بسیار ساده این بود که هر مطلب صادقی که در نقد عقل محض هست، لایبنیتس قبلا آن را گفته و هر آن چه در نقد با فلسفه‌ی لایبنیتس متفاوت است، مثلا محدودیت معرفت به پدیدارها، گرفتار خطاست. بنابراین به اعتقاد او عقل‌گرایی لایبنیتس قبلا بر شکاکیت هیوم چیره شده است و دعاوی ما بعدالطبیعه‌ی عقل‌گرایانه در مقابل انتقاد کانت توجیه پذیرند. کانت به سهم خود چنان از این یورش به خشم آمده بود که از عهد دیرین خود، در وارد نشدن به مجادله‌ی مستقیم با منتقدانش دست کشید. و حاصل آن، اثری بود شدیدا جدلی و اغلب با لحن و آهنگی بسیار کند و در بسیاری جهات "قطعه‌ای استثنایی". با این حال این اثر دربردارنده‌ی تقریر جدید مهمی از تقسیم احکام به تحلیلی و تالیفی و تلاش کانت برای تعریف دقیق فلسفه‌اش در برابر عقل‌گرایی لایبنیتس نیز هست".

بخش نخست کتاب شامل سه فصل است. در فصل اول برهان وجودی و نقریرهای مختلف آن از "آنسلم" تا "دکارت" مورد بحث قرار می‌گیرد. از نظر کانت عمده دلیل اثبات وجود خداوند برهان وجودی است و اعتبار براهین جهان‌شناختی و غایت‌شناختی در نهایت مبتنی بر اعتبار برهان وجودی است. از این رو، در فصل اول تلاش شده تا با نگرشی تاریخی ـ تحلیلی به تفصیل درباره‌ی برهان وجودی و تبیین‌های مخالف فیلسوفان پس از آن‌ها نظیر "تومس" و "اسپینورا" بحث می‌شود. فصل دوم که در حقیقت مهم‌ترین فصل بخش نخست کتاب است بیان انتقادات کانت به برهان وجودی را عهده‌دار است. با توجه به آن که تقریر دکارتی برهان وجودی در قالب یک قیاس اقترانی قابل تبیین است، انتقادات کانت به برهان وجودی هر دو مقدمه‌ی برهان وجودی را شامل می‌شود. قسمت اول انتقادات کانت متوجه کبرای برهان وجودی است و قسمت دوم اعتقادات کانت متوجه صغرای این برهان است. در فصل سوم نیز ضمن تشریح برهان جهان‌شناختی و برهان غایت‌شناختی، انتقادات کانت به این دسته از براهین عقلی و پاسخ به انتقادات کانت مطرح می‌شود. بخش دوم کتاب نیز مشتمل بر سه فصل است. فصل اول به نقد و بررسی برهان وجودی آنسلم با تکیه بر مبانی صدرالمتالهین اختصاص داده شده است. در این فصل با استفاده از تمایز میان احکام ذهن و عین نشان داده می‌شود که برهان وجودی مبتنی بر مغالطه‌ای از نوع خلط مفهوم با مصداق است. هم‌چنین فصل دو بررسی انتقادات توماس به برهان وجودی آنسلم است فصل سوم بررسی انتقادات کانت به برهان وجودی را دربردارد. در این فصل مباحثی هم‌چون محمول حقیقی از دیدگاه کانت و صدرالمتعالهین، تقسیم احکام به تحلیلی و ترکیبی در فلسفه‌ی کانت و نسبت آن با تقسیم صدرایی قضایا به حمل‌های اولی ذاتی و حمل‌های شایع صناعی، ترکیبی بودن گزاره‌های وجودی در نزد کانت و صدرالمتالهین و تبیین ماهیت گزاره‌های وجودی از دیدگاه کانت و صدرالمتالهین مطرح می‌شود.

تجربه در جایگاه موضوع تفکر و حکم کردن، محتاج استفاده از مفاهیم منطقی و اطلاق آن ها درباره پدیدارهاست. قوه حکم مسوول اطلاق این مفاهیم محض بر پدیدارها و به تعمیر دیگر اندراج جزییات تحت مفاهیم است. اما مفاهیم محض و شهودات هیچ تجانس و مشابهتی با یکدیگر ندارند و برای فراهم آمدن امکان اطلاق این مفاهیم کلی بر شهودات جزیی، تصورات واسطه ای لازم است که کانت آن ها را شاکله می نامد. شاکله ها تعینات استعلایی زمان اند. این مقاله به بررسی ماهیت و ضرورت شاکله ها در فرایند شناخت از نظر کانت می پردازد.

پس از افول فلسفه ایده آلیستی هگل، علوم دقیقه یعنی علومی که با کمک علم ریاضی به پژوهش در اشیا و امور طبیعی می پردازند، به سرعت توسعه یافتند. فلسفه کانت در اثر این توسعه دوباره مورد توجه متفکران قرار گرفت؛ زیرا او فقط شناخت علمی را شناخت حقیقی می دانست و شرایط امکان آن را مورد بررسی قرار داده بود. کانت درباره متافیزیک سوال می کند که آیا اساسا متافیزیک ممکن است؟ در حالی که امکان علم را مسلم می داند و فقط شرایط امکان آن را بررسی می کند. متفکرانی که در سال های دهه هشتاد قرن نوزدهم به فلسفه کانت روی آوردند تا به کمک آن پاسخی برای مسایل حل نشده علوم طبیعی بیابند، به پیروان جدید کانت (نوکانتی) ملقب شدند.

با فرض این مساله که دغدغه اصلی- یا یکی از دغدغه های- کانت در طرح و عرضه «فلسفه نقادی» ناظر به مساله «مابعدالطبیعه» بوده و از این رو بخش عمده کتاب «نقد عقل محض» و «تمهیدات» به بررسی مبادی، ساختار، روش، موضوعات و ساختار مابعدالطبیعه اختصاص یافته است؛ می توان پرسید آیا طرح نظری فیلسوف کونیگزبرگ برای تاسیس آن چه وی «مابعدالطبیعه ما بعدالطبیعه» نامیده بود، محقق گردید، یا خیر و آیا اخلاف معنوی او ایده آلیسم آلمانی و به طور کلی جریان فلسفه اروپایی در دویست سال اخیر به چنین طرحی اقبال نشان دادند، یا خیر؟ از همه این ها گذشته، آیا فلسفه کانت می توانست خود را از روح و جوهره متافیزیک غربی و نگاه سوبژکتیو آن خلاصی بخشد؟ ظاهرا تمایز میان «عقل» و «فاهمه» و به دنبال آن «نفس الامر» و «پدیدار» می توانست مودی به تاسیس مابعدالطبیعه ای موافق رای کانت باشد، اما نتیجه این امر و نیز پاسخ به سوالات مذکور را می توان با ملاحظه و تامل در کمتر از یک قرن تحولات فلسفی پس از او ملاحظه کرد.

در حوزه شناخت، حاصل عصر روشنگری را به اعتباری می توان در دو امر خلاصه کرد: 1- نقادی بر بنیاد عقل 2- تلقی مکانیکی از طبیعت. در سایه دو نگاه مذکور، روشنگری دچار بحران شد. در کمین نقادی شکاکیت نشسته بود و در کمین تلقی مکانیکی از طبیعت، اصالت ماده. شکاکیت باورهای متعارف انسان را در خصوص واقعیت مستقل از خویش سست می کرد و اصالت ماده باور به آزادی، خلود نفس و مانند آن را تهدید می کرد. لذا مساله این بود که نقادی از شکاکیت و اصالت طبیعت از اصالت ماده نجات یابد. کانت با ایده آلیسم استعلایی، یعنی با ایجاد نسبتی بین عینیت و علیت، درصدد گذشت از این مساله بود. تقلا و تمنای کانت با همه سترگی آن در زمان خویش، مورد پرسش قرار گرفت. مقاله حاضر بعد از مقدمه و طرح مساله به بررسی این امر پرداخته است.