آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نقش عقل، در فهم آموزه‌های دینی موضوعی است که، از دیرباز مورد توجه دین باوران، بوده و پیرامون آن بحث های فراوانی شده است. البته عقل به عنوان ابزار فهم مورد اتفاق همه اندیشمندان می‌باشد، لکن اختلاف بین دو گروه از اندیشمندان دراین موضوع است که، تا چه اندازه می توانیم عقل را، به عنوان یک منبع معرفتی، در محور آموزه‌های دینی به رسمیت بشناسیم، در این میان دو عالم برجسته حوزه معرفتی، یعنی ملاصدرا و میرزا مهدی اصفهانی، نظریه های متفاوتی ارائه کرده‌اند. ملاصدرا سخت مدافع عقل است و نقش آن را در تقویت دین بارز و آشکار می بیند و در بسیاری از آثارش، عقل و نقل را هماهنگ می داند، اما در مقابل این تفکر، میرزا مهدی اصفهانی پایه‌های عقل را در کنار نقل، سست و لنگ می‌داند. این پایان ‌نامه با روش تحلیلی و توصیفی و مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و سایت های معتبر علمی به نتایج زیر رسیده‌ است، عقل در نظرگاه صدرا، از جایگاه بلندی برخوردار است و مهمترین بحث‌های ایشان در مساله عقل، در چند نکته است. اولاً؛ عقل قوه قدسیه نفسانی است که محصول آن برهان و یقین است. ثانیاً؛ عقل به دو قسم نظری و عملی تقسیم می‌شود که از این دو قسم، بیشترین سهم برای عقل نظری میباشد. صدرا با شمارش مراتب عقل نظری، معتقد است نفس ناطقه از عقل هیولانی تا مرحله عقل بالفعل، کمالات علمی را طی می‌کند و توانایی درک بسیاری از امور عقلی و غیر عقلی را دارد. مرتبه عقل بالفعل، جو هر عقل نوری، است که اشیاء در آن منعکس شده و حضور می‌یابند. برای عقل عملی نیز مراتب، قائل می‌شود و کمال عقل عملی را در پاکی و تنزّه از شرور و بدی‌ها و تجرد از تمایلات جسمانی، می داند. ثالثا؛ مهمترین تکیه صدرا، اتصال عقل نظر، به عقل فعال است. رابعا؛ محدوده شناخت و ادراک، مشخص است. صدرا مراتب وجود را سه مرتبه می داند و عقل را از شناخت دو مرتبه عاجز، می داند. یکی مرتبه هیولانی که، فی نفسه ضعیف و جوهر خسیس، است و دیگری ذات واجب، موجودی که در غایت کمال است. لذا عقل حدود خاصی دارد و از آن تجاوز نمی‌کند. خامسا؛ با ابداع براهین متعدد، خصوصاً برهان صدیقین در مقام اثبات ذات و صفات و لوازم توحید برآمده، از جمله معاد و نبوت و ضرورت نبوت را با عقل نظری تبیین می‌کند. سادسا؛ صدرا اولین کسی است که توانست بر اساس مبانی حکمت متعالیه، معاد جسمانی را تبیین عقلانی نماید و معتقد است، بدن تحت تدبیر نفس قرار دارد و در آخرت مستحق عذاب و پاداش می شود. سابعا؛ بر اساس مبانی فلسفی خود، از جمله تشکیک در وجود، حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول، به تبیین حقیقت و ضرورت نبوت می‌پردازد. از دیدگاه او، نبیّ، انسانی است که با گذر از مرحله حسّ، خیال و عقل، به بالاترین مرتبه عقل نظری و عملی رسیده و نفس نبیّ با صورت معقول و عقل فعال، متحد می‌شود و این مقام نبوت است. در مقابل این تفکر، میرزا مهدی اصفهانی و جریان موسوم به مکتب تفکیک است که، برای تبیین معارف الهی و نحوه نیل به آن، استفاده از برهان را حجاب اصلی وصول به عمق معارف دین می دانند. نکات قابل ذکر در این بخش، این است که دیدگاه ایشان مشابه اندیشه اخباریگری، است و می‌گوید هر یقینی ارزش معرفتی ندارد و اینکه عقل در علوم الهی نوری خارج از ذات انسان است که پس از دوران طفولیت واجد آن می‌شود، و ظهور ذاتی دارد و حسن و قبح افعال، با آن آشکار می شود، از نظر او صرفاً عقل عملی داریم، نه عقل نظری، به عبارت دیگر ایشان کارکرد عقل را، در خوبی ها و بدی ها، بایدها و نبایدها می داند. محصول معرفت فطری مکتب تفکیک، در تقابل با معرفت عقلی، است که برای وصول به آن، فرد باید از تمام استدلالات عقلی جدا بشود و شخص به توسط معرفت فطری به گونه ای روشن، به وجود خداوند، اقرار می کند، بدون این‌که نیاز به براهین پیچیده، باشد. زیربنای این مکتب در اثبات و تبیین ذات واجب و صفات و اسماء الهی، حجیت عقل فطری، است که از آن به نور عقل، هم تعبیر شده است. در بخش نبوت و ضرورت آن، میرزا معتقد است، استماع دعوت نبی به حکم عقل فطری، ضرورت دارد و با بهره‌گیری از تعالیم وحیانی، تصریح می‌کند که رسول خدا به خود خدا، شناخته می‌شود و خداوند با تذکار به معروف فطری بندگان، برصدق رسولانش گواهی می‌دهد.

صدرالمتالهین در تحلیل دقیق ربط وجود خالق و مخلوق که محصول تحلیلی جدید از اصل علیت و همچنین سنخیت میان علت و معلول می‌باشد به این نتیجه می‌رسد به دلیل تعلقی بودن و عین الربط بودن معلول نسبت به علت، وجود مخلوق حیثیتی جز تجلّی وجود خالق ندارد. و این امر را با بیان مبانی بنیادی‌ای چون اصالت وجود، تشکیک و تشأن وجود به اثبات می‌رساند. اما در مقابل، میرزا مهدی اصفهانی در مسئله چگونگی ربط وجود خالق و مخلوق با رد تمامی مبانی صدرالمتألهین موضع متفاوت و پیچیده‌ای را اتخاذ می‌کند که صرفا در جهت تخریب مبانی نظری ملاصدرا و حفظ عقاید کلامی خویش است نه دادن نظریه‌ای جدید. ایشان به دلیل عدم ایجاد تشابه میان خالق و مخلوق نظریه علیت و نظریه سنخیت را زیر سوال برده و در جهت حفظ مبانی کلامی خویش در باب قدرت لایتناهی خداوند قاعده الواحد و همچنین نظریه وجود صدرایی را نیز مورد نقد قرار داده است. اما نکته مهم این است که ایشان مبنای جدیدی برای نظریه وجود وضع نمی‌کند و صرفاً در جهت تبیین فرضیه‌های پیش‌داوری شده مثل نفی وحدت وجود، عدم سنخیت وجود خالق و مخلوق و ابطال اصل علیت، از آن سود می‌برد. در این مقاله موضع فلسفی صدرا و موضع تخریبی میرزا مهدی اصفهانی را در جهت نقد و بررسی اندیشه‌های میرزای اصفهانی در مباحث ذکر شده مورد واکاوی و مقایسه قرار می دهیم

واژه عقل یکی از مفاهیمی است که تعاریف متعددی به خود دیده. برخی عقل را مساوق وجود انسانی دانسته و برخی آن را منشا گمراهی و سقوط از حیطه تعبد الهی دانسته. برخی آن را معادل فلسفه به کار برده و گروهی به لزوم تفکیک عقل و فلسفه حکم کرده اند. فلاسفه عقل را ارج نهاده و اهل حدیث و اشاعره آن را طرد کرده اند ملاصدرا عقل را قوّه تحليل گر و از مراتب و شئونات نفس می داند و گستره ی آن را از عقل هيولاني تا عقل مستفاد می داند اما ميرزا عقل را مخلوق و افاضه از سوي خداوند می داند «ظاهرٌ بذاته و مظهِرٌ لغيره،». عقل از نگاه وی تنها حقيقتي روشنگر است و نه از مراتب نفس. پژوهش حاضر در پي مقايسه عقل و قلمرو آن در انديشه این دوعالم بزرگ اسلامي است که شباهت ها و تفاوت های ميان آن دو را تبین می کند.

عقل ازنظر ملاصدرا بر شش معنا به‌صورت اشتراک لفظی اطلاق می‌شود. ازنظر وی یکی از مهم‌ترین معنای عقل، همان قوة ادراکی است که انسان با آن به ادراک اشیاء می‌پردازد. همچنین خداوند متعال به برخی انسان‌ها نوری عطا می‌کند که به‌وسیلة آن تبعیت از دستورات دینی ممکن می‌شود. میرزا مهدی اصفهانی عقل را نوری می‌داند که خداوند متعال ‌این نور را پس از رسیدن انسان‌ها به بلوغ، به آن‌ها عطا می‌کند. انسان‌ها ‌این نور را در حالت غضب و شهوت از دست می‌دهند. ازنظر وی عقل فلسفی گمراه‌کننده است. با تبیین ویژگی‌های عقل موردنظر میرزا مهدی اصفهانی و ملاصدرا و تدقیق در معنای عقل عملی و نظری، می‌توان بین عقل مورد نظر ‌این دو متفکر اشتراکاتی پیدا کرد. ‌این اشتراکات تنها در بخشی از خصوصیات عقل عملی هست اما بنا بر تصریحات میرزا مهدی اصفهانی عقل نظری مورد قبول ملاصدرا ناکارآمد است و دفاع برخی مروجین مکتب تفکیک از میرزا مهدی اصفهانی مبنی بر قبول حجیت ‌این عقل توسط او، با عبارات او ناسازگار است

مبانی معرفت‌شناسی میرزا مهدی اصفهانی(ره) بر پایۀ نظریۀ فطرت، در حوزۀ زبان‌شناسی، جهان‌شناسی و خداشناسی شکل یافته است. به باور وی، فطرت در معنای عام و گستردۀ آن، مواجهۀ مستقیم عاقل با جهان خارج و حذف صورت و تصورات ذهنی در ساحت تعقل و اندیشه است. نور علم و عقل، اشیای خارجی را برای عاقل روشن می‌کنند و صورت‌های ذهنی دخالتی در فرآیند شناخت ندارند. اما شناخت خداوند، به معرفت فطری است نه با صور عقلی و نه با نور علم و عقل. معرفت فطری خدا همان دریافت معرفت الله از خداست و انسان با همین شناخت وارد نشئه دنیا می‌شود. درک احاطیِ خداوند ممتنع است و تنها راه معرفت عقلی، خروج از حدین است.

تلاش فلسفی ملاصدرا انطباق حکمت متعالیه با حاق دین است با این حال به‌شدت از نظر میرزا مهدی اصفهانی و شاگردانش مورد نقد قرار گرفته است. میرزا مهدی و شاگردانش معقتدند ملاصدرا در حکمت متعالیه در جمع میان برهان، عرفان و قرآن به بیراهه رفته است, چراکه به هیچ روی این سه نه به‌لحاظ روش و نه به‌لحاظ غایت و کارکرد سرانجام واحدی ندارند. این در حالی است که به نظر می‌رسد هم در ارزیابی مدعیات حکمت متعالیه و هم دیدگاه جریان مخالف او می‌توان تأملاتی را روا دانست، یعنی هم تبیین گزاره‌های دینی با تکیه بر حکمت مشاء و اشراق ناتمام است و هم قطع پیوند میان تاملات عقل فطری و عقل قائم به نفس. در پایان روشی از آیات و روایات اتخاذ می‌گردد که تعقل حنیف فطری دین‌داران را به تعقل الهی می‌رساند و این دو را در مسیر تکامل روح الهی انسان به هم پیوند می‌زند تا راه میانه‌ای بین روش ملاصدرا و میرزا مهدی اصفهانی باشد.

تاریخ اندیشه بشر گواهی می دهد که پرسش کهن از نسبت عقل و ایمان یا علم و دین، همواره به دنبال پاسخ هایی تازه بوده است. کوشش برای فهم نسبت اینها، به ویژه برای دیندارانی که در عصر شکوفایی علم می زیند و در چنین عصری مدعی ساماندهی زندگی فردی و جمعی انسان با بهره گیری هم زمان از علم و دین اند، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. حکیم متاله و مفسر معاصر، آیت اله جوادی آملی، از عالمانی است که با عنایت به این ضرورت، اهتمامی بلیغ به طرح این مساله ورزیده و تاملاتش را در این باب عرضه نموده است. از نگاه این حکیم، عقل جزئی از دین است، نه در مقابل آن. بنابراین، فرض ناسازگاری آنها نامعقول است. آنچه ممکن است در آغاز روی دهد تعارض عقل و نقل است که راه حل های آن از دیرباز در علوم و معارف اسلامی مطرح بوده است. نوشتار حاضر کوششی است برای فهم، تحلیل، و نقد نظریه استاد جوادی آملی در این باره.

از جمله مفاهيم مهمي كه زمينه‌ساز بسياري از مباحثات و مجادلات فلسفي و كلامي در عالم اسلام، مسيحيت و يهوديت شده است، تعيين و تبيين «ايمان» است. امروزه نيز بحث از «ايمان» و جايگاه آن در شكل گيري «باور ديني» محور مباحث نوين در حوزه فلسفه دين و كلام جديد قرار گرفته است. پژوهش حاضر در پي بررسي اين موضوع در انديشه دو دانشمند بزرگ اسلامي، صدرالمتألهين، بنيانگذار حکمت متعاليه و ميرزا مهدي اصفهاني، مؤسس مکتب تفکيک است. ملاصدرا ایمان را بر عقل استوار دانسته و آن را علاوه بر اقرار زبانی و تصدیق قلبی عمل با جوارح و اعضا را از ارکان آن به شمار مي‌آورد. اما میرزا معتقد است ایمان در وهله اول تصدیق قلبی و معرفت است و در وهله بعد اقرار قرار دارد. و این معرفت صنع الله است نه عقلانی و اکتسابی. در اين پژوهش با مقايسه ی ديدگاه هاي اين دو متفکر سعي مي‌شود شباهت‌ها و تفاوت‌های ميان آن دو را روشن کند وبه مقایسه ایمان از دیدگاه ملاصدرا و میرزا مهدی بپردازد.