آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مصباح العرفان و مفتاح البیان، رساله ای کلامی - فلسفی است که همانند تجرید الاعتقاد خواجه طوسی، فلسفه را به خدمت کلام در آورده است که به هین جهت از آن به کلامی - فلسفی تعبیر می شود. نام بحرانی به عنوان مولف در صفحه اول رساله آمده است، اما در هیچ کتابی به این انتساب اشاره نشده است. با این حال و به رغم شباهت هایی که عبارات رساله با مکتوبات دیگر او دارد، تا دستیابی به مدارک و شواهد افزون تر این رساله از آثار بحرانی دانسته می شود.

الاشارات‌، تالیف علی بن سلیمان ستراوی بحرانی، كتابی‌ است‌ در کلام امامیه و حكمت‌. آقابزرگ‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ را به‌ خط حسین‌ بن‌ علی‌، فرزند بحرانی‌، در عراق دیده‌ كه‌ عنوان‌ كامل‌ آن‌ اشارات‌ الواصلین‌ الی‌ علوم‌ العمیان‌ و تنبیهات‌ اهل‌ العیان‌ من‌ ارباب‌ البیان بوده‌ است‌. شاگرد وی‌، ابن‌ میثم‌، نیز شرحی‌ بر این‌ كتاب‌ نوشته‌ است‌.

سلامان‌ و ابسال، گزیده ترجمه عربی‌ حنین‌ بن‌ اسحاق‌ از متن‌ یونانی‌ این‌ داستان‌ است‌؛ اما در چاپی‌ كه‌ از این‌ كتاب‌ در حاشیه شرح‌ الاشارات‌‌ خواجه نصیرالدین طوسی (چاپ‌ ۱۳۰۵ ش‌) صورت‌ گرفته‌، نامی‌ از بحرانی‌ دیده‌ نمی‌شود.

کتاب مصباح العرفان بحثی است مستوفی در انواع وجودات اعم از واجب و ممکن (انواع ممکنات) و بحث در خود مفهوم وجوب وجود و از اينجاست که نويسنده دانشمند بحثی را مطرح می کند درباره انواع مؤثرات (ذاتی و عرضی) و دست آخر درباره فاعل مختار و فاعل موجب و نيز درباره ازليات. از آنجا که اين موضوع نزد متکلمان معتزلی و خاصه بهشمي محل بحث و نظر بوده و به ويژه چندين رساله درباره تأثيرات و مؤثرات از آنان می شناسيم که در اين ميان رساله های حاکم جشمي و حسن بن محمد الرصّاص باقی مانده (نک: مقاله حسن انصاری درباره کتاب التأثير والمؤثر جشمي، در سايت کاتبان و نيز کتاب المؤثرات تأليف رصّاص، تصحيح يان تيله، چاپ بريل، ۲۰۱۱ و نيز مقاله همو درباره کتاب جشمي در شماره اختصاصی مجله آرابيکا)، مطالعه و بررسی رساله علي بن سليمان البحراني می تواند در مقايسه با نوشته های متکلمان معتزلی (و البته اشعری)، نزاع متکلمان و فلاسفه را در يک مسئله مهم فلسفی که آثار متعددی در وجود شناسی و خداشناسی آنان داشته روشن کند.

شرح الإشارات اثر وزین میثم بن علی بن میثم بحرانی شرحی بر کتاب الإشارات، اثر علی بن سلیمان بحرانی، متنی در باب عرفان نظری است. ابن میثم از ابن سینا و شیخ اشراق و ابن عربی و بعضاً صدرالدین قونوی اثر می پذیرد. این کتاب دارای مطالب بلندی است و تصحیح آن باعث احیای میراث گذشتگان خواهد بود. کلیات مباحث مطرح شده در این کتاب عبارت است از: بحثی پیرامون وجود و مراتب آن، اسماء و صفات حق و شناخت او از طریق نفس، عقول اربعه، وحدت ذاتی وجود و کثرات آن، احتیاج این کثرات به خداوند و شوق آن ها به سوی او، اثبات نفس و نحوه تعلق آن به بدن، مراتب نفس برای شناخت خدا، تجلّیات ذات، عوالم خمسه، اعیان ثابته، وحدت اجناس و انواع و اصناف و اشخاص در شخص پیامبر خاتم، ولایت و مراتب آن، مکلف بودن انسان و در نتیجه اظهار ربوبیت حق. این مباحث کلامی، فلسفی، عرفانی در این کتاب مطرح شده و از وحدت وجود آغاز می شود و به وحدت مرتبه نبوی ختم می شود. وارث این وحدت ائمه بعدی هستند تا این که به حضرت مهدی ختم می شود. این مباحث، به حقایقی اشاره دارد که سالک را به مقام جمع و توحید ذاتی می رساند.

ابوالحسن‌ جمال‌الدین‌ (یا كمال‌الدین‌) على‌ بن‌ سلیمان‌ ستراوی‌ بحرانی‌ شاگرد ابن سعاده کمال الدين احمد بحرانی، پس‌ از مرگ‌ استاد خود، رساله او را كه‌ مشتمل‌ بر ۲۴ مسأله‌ در علم‌ بود، نزد خواجه نصیرالدین طوسی فرستاد و خواهان‌ شرح‌ و توضیح‌ مسائل پیچیده آن‌ شد و خواجه نیز به آن پاسخ داد. ویژگی خاص رسالة شرح مسئلة العلم در مقایسه با دیگر نوشته‌های مشابه این است که این رساله از ابتدا رساله‌ای است در باب معرفت‌شناسی و نه اینکه مسئلة علم در آن به عنوان نوعی از وجود، وجود ذهنی، مطرح گردد. ابن سعاده در بحث‌های کلامی و فلسفی خود مباحث مختلف مربوط به علم را در بیست و چهار مسئله مورد بحث قرار داده و در نظر داشته است که آنها را به صورت کتابی تدوین نماید، اما عمر او کفاف نمی‌دهد و بنا بر آنچه از متن رسالة موجود بر می‌آید شاگرد برجستة او جمال‌الدین علی بن سلیمان بحرانی آنچه را که از استادش درحد یک «فهرست» مطالب کتاب برجای باقی مانده بود تفصیل داده و فروعی بر اساس آن تفریع کرده و سپس مجموعه را برای خواجه نصیرالدین طوسی ارسال می‌دارد تا خواجه در مورد آن اظهار نظر کند. خواجه از این پیشنهاد استقبال می‌کند و نتیجه را برای جمال الدین باز می‌فرستد. این رساله که متن اصلی آن در قطع چاپ معمولی مشتمل بر 30 صفحه است آقای عبدالله نورانی در سال 1345 هجری قمری بر اساس نسخ معتبری که در اختیار بوده است تصحیح و به چاپ رسانده‌اند. اما در نسخه ای که اخیرا توسط حسن انصاری در استانبول مشاهده شده، در ضمن مجموعه ای نسخه دیگری از رسالة العلم کمال الدين و شرح خواجه بر آن یافت شده که بسيار با ارزش است. امتياز اين نسخه علاوه بر قدمت آن، با نسخه چاپی اين اثر که به وسيله استاد نورانی به دست داده شده اين است که در نسخه حسن انصاری رساله ای که جمال الدين علي بن سليمان برای خواجه طوسي فرستاده و مشتمل بر رسالة العلم استادش بوده مستقلا در آغاز آمده و بعد به شکل مستقل پاسخ طوسي به آن درج شده است؛ اين در حالی است که در نسخه چاپی، رساله اصلی و پاسخ طوسي در هم آميخته شده و گاه موجبات اشکال را در فهم و تشخيص و تمايز ميان گفته ها فراهم می کند.