آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

«منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه» تألیف قطب الدین راوندی از مفسران، محدثان و ادیبان قرن ششم هجری نخستین شرح کامل بر کتاب نهج­البلاغه است که تمام کتاب را به ترتیب از خطبه­ها تا کلمات قصار شرح داده است. بر اساس یافته­های این پژوهش، از روش­های فقه الحدیثی ایشان در این کتاب، می­توان به استفاده از شعر در تبیین روایات، استناد به اقوال علمای شیعه و لغت قبل از خود، استناد به تاریخ و داستان­های تاریخی، دفاع از مبانی کلامی شیعه و ردّ مخالفان، اشاره به اختلاف روایت، توجه به وجوه گوناگون معنایی روایت و استفاده از علوم ادبی مثل صرف، نحو، بلاغت و لغت اشاره کرد. ویژگی­های نگارشی راوندی در کتاب منهاج البراعه بر خلاصه­نویسی، پرهیز از اغلاق، حلّ وجوه غامض در روایات و دور بودن از تعصّب نابجای مذهبی استوار است.

یکی از روش‌های کارآمد در سنجش ارزش یک اثر علمی، بررسی میزان تأثیرپذیری آثار پسین از آن است. این تأثیرپذیری هم به جهت شخصیت مؤلف و هم به جهت محتوای تألیف قابل پیگیری است. منهاج‏البراعه فی شرح نهج‏البلاغه اثر قطب‏الدین راوندی، شرحی کهن و روشمند است و از مهم‏ترین شروح نهج‏‏البلاغه محسوب می‌شود. مطالعه‌ی شروحِ نگارش شده‌ی پس از این شرح روشن می‌سازد که جایگاه علمی مؤلف و تألیف، بر شارحان پسین نهج‏البلاغه تأثیر فراوانی داشته است. از جمله شروحِ متأخری که این تأثیرپذیری در آن‌ها بسامدِ آماری بالایی داشته است، منهاج‌البراعه فی شرح نهج‌البلاغه از حبیب‌الله هاشمی خویی و بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه از محمدتقی شوشتری است که ضمن تأثیرپذیری از شخصیت علمی راوندی، از روش و محتوای شرح‌ وی نیز متأثّر بوده‌اند. این تأثیرپذیری به دو گونه‌ی تأیید آرای راوندی و نقد نظرات وی در این دو شرح انعکاس یافته و بیشتر در دامنه‌ی موضوعاتی نظیر ادبی، تاریخی و تحلیلی ظهور داشته است. اصلی‏ترین علل رویکرد نقّادی خویی و شوشتری نسبت به راوندی، دست‌یابی به فهمِ صحیح و مرادِ واقعی کلام امام (ع) است.

رديه قطب راوندي بر فلاسفه: قطب الدين راوندي (د. ۵۷۳ ق)، فقيه برجسته نيمه سده ششم قمری نه تنها در دانش حديث دست داشت بلکه در علم کلام هم تبحر داشت. متأسفانه مهمترين آثار کلامی و فقهی و اصولی او از ميان رفته و ما برداشت کاملی از دانش او در زمينه کلام و اصول فقه و ميزان مساهمت او در دانش فقه نداريم. شرح احوال او را بسياری نوشته اند و از همه دقيقتر آنی است که محقق طباطبايي در سلسله مقالات شروح نهج البلاغة در مجله تراثنا منتشر کرد. او در دانش کلام شاگرد قطب الدين ابو جعفر محمد بن علي بن الحسن المقرئ النيشابوري بوده که از او دو کتاب الحدود و التعليق خوشبختانه باقی است و معلوم است که در زمينه علم کلام توانا بوده و طبعاً قطب راوندي از او بهره قوی برده است. از جمله نکات جالب درباره او اين است که وی چند دهه پس از غزالي سني مذهب که تهافت الفلاسفة نوشت و ملاحمي خوارزمي معتزلی مذهب که تحفة المتکلمين في الرد علی الفلاسفة نگاشت، رديه ای بر فلاسفه نگاشت و نامش را هم طبعاً تحت تأثير غزالي تهافت الفلاسفة ناميد (نک: منتجب الدين، الفهرست، ص۶۸). متأسفانه تاکنون نسخه ای از اين اثر به دست نيامده است. با توجه به شناخت قطب راوندي از آثار ابو الحسين بصري و ابن الملاحمي که در نوشته ای ديگر بدان پرداختيم، او با تحفة المتکلمين ملاحمي نيز ظاهراً آشنا بوده و در اين اثر از آن گويا بهره گرفته است. به هر حال گرچه ما متن کتاب تهافت الفلاسفه او را در اختيار نداريم، اما خوشبختانه تکه هايی در کتاب الخرائج والجرائح او و در ضمن متن كتاب الفرق بين الحيل و المعجزات آن هست که وی در آن نسبت به فلاسفه اظهار نظر می کند و از همينجا کم و بيش موضعش درباره فلاسفه روشن می شود؛ کما اينکه با مقايسه اين تکه ها با بخش نبوت از کتاب الفائق ملاحمي (ص ۳۰۶ به بعد: در دو بخش "باب في ذكر الطريق إلى معرفة صدق النبي في دعوى النبوة" و نيز "باب في ذكر شروط المعجز") و همچنين بخش نبوت از کتاب تحفة المتکلمين في الرد علی الفلاسفة (ص ۱۴۷ به بعد) به خوبی روشن می شود که او از يکی از اين دو اثر که در بخشهايی هم البته خود شباهت به هم دارند در تأليف متن خود بهره گرفته است. تفاوتهايی هم که ميان متن قطب راوندي و متن های ملاحمي ديده می شود از آنجاست که قطب راوندي خلاصه ای از بحث ملاحمي را ارائه کرده است. احتمال هم دارد که بخشی از آنچه قطب راوندي در اثرش ذکر کرده مستقيماً از غرر الأدله ابو الحسين بصري گرفته باشد که می دانيم منبع اصلی ملاحمي در تأليف کتابش بوده است. بنابراين هيچ بعيد نيست که در تهافت الفلاسفة هم قطب راوندي از تحفة المتکلمين و يا المعتمد/ الفائق او بهره گرفته، گرچه عنوان اثرش همنام اثر غزالي است.