میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی ها و علمای شیعه؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آیا کتاب «اسرار آل محمد» سلیم بن قیس هلالی معتبر است و خود این شخص ثقه و مورد اطمینان است؟

دفتر آیت الله مکارم شیرازی

علمای شیعه سه نظر درباره کتاب «اسرار آل محمد» دارند: 1. برخی علما همه مطالب آن را صحیح دانسته و کتاب را به عنوان یکی از اصول اساسی شیعه معرفی می کنند. 2. در مقابل برخی دیگر از علما اصل نوشته شدن کتابی توسط سلیم را زیر سوال می برند و تمامی مطالب کتاب منسوب به وی را جعلی می دانند. 3. گروه سومی از علما نیز اصل کتاب را به صورت کلی «مجعول» نمی دانند؛ اما معتقدند این کتاب چه در مطالب نقل شده و چه در سندش خالی از اشکال نیست و احادیث آن باید بررسی مفصلی در سند و دلالت شوند.

سلیم بن قیس:

شناختی که ما از «سلیم بن قیس» داریم، بسیار محدود است زیرا مدارک و شواهد کافی در مورد وی وجود ندارد. هر آنچه از او در کتاب های تاریخی و منابع رجالی باقی مانده برگرفته از خود کتاب «کتاب سلیم بن قیس» و مقدمه ای است که راویان آن بر این اثر افزوده اند. کتاب به ما می گوید که سلیم دو سال پیش از هجرت دیده به جهان گشوده و در دوران خلافت عُمَر در عهد جوانی به مدینه آمد. او در این دوره از زندگی اش بیشتر دنبال ثبت و ضبط ماجرای سقیفه و فدک و حوادث پیرامون آن بوده است.

بعداز قتل عثمان و زمانی که امیرالمؤمنین(علیه السلام) به خلافت می رسد، سلیم از از یاران آن حضرت و شاهد و ثبت کننده مستقیم وقایع و جنگ ها و گفته های او بود و آن گاه که حضرت به شهادت می رسد و امویان حکومت را به دست می گیرند، سلیم در عین همراهی با امامان بعدی، از جمله شیعیانی است که مورد غضب و تعقیب امویان قرار می گیرد. تعقیبی که سرانجام و در زمان امارت حجاج بن یوسف ثقفی بر عراق، موجب هجرت سلیم به شهری در فارس شد و در همان جا نیز درگذشت.(1)

کتاب سلیم بن قیس:

شهرت سلیم‌ بیشتر به دلیل کتابی‌ است‌ که از او به یادگار مانده و در طـول قرون متمادی بحث های گـوناگونی را بـرانگیخته است. تا آنجا که شواهد نشان می دهد این کـتاب دست کم از اوایل قرن سوّم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده‌ شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای اهل تسنّن نیز معروف بوده است.(2)

کتاب سلیم از جهات گوناگون حایز اهمیت است؛ اهمیت این اثر را از سـه جـنبه‌ می‌ توان ارزیابی کرد: از نظر تاریخی، از نظر علم حدیث و از نظر علم کلام. اگر کتاب سلیم را اولین اثر روایی شیعه ندانیم دست کم می توان آن را از نخستین گردآورده‌ های‌ شیعه و بلکه از اولین منابع حـدیث اسـلامی به شمار آورد. این کتاب باقی مانده از دورانی است که حاکمیّت وقت، سیاستِ منع و محدودیّت را در نشر و کتابت حدیث اعمال‌ می‌ کرد.

اهمیت تاریخی آن بیشتر مـرهون گـزارشی اسـت که از‌ حوادث‌ پس از وفات پیامبر(صلوات الله علیه) و دوران حکومت حضرت امیر(علیه السلام) به دست می دهـد.‌ ایـن‌ وقایع‌ بیشتر به صورت مستقیم و گاه تنها با یک واسطه از شاهدان عینی روایت‌ شده‌ است. دقـّت و وسـواسی کـه سلیم در نقل اخبار و بیان جزئیّات به‌ خرج‌ داده کم نظیر و شاید بـی نـظیر بـاشد. یـکی از ویژگی های برجسته‌ کتاب‌ نقل‌ حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محلّ اخـتلاف و کـشمکش‌ بـوده‌ است. تأکید پیامبر اکرم(صلوات الله علیه) بر مسأله امامت و ولایت و هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(سلام الله علیها) از جمله این حوادث است.

از نقطه نظر کلامی نیز کـتاب سـلیم اهمیّت بسیار دارد. مسأله امامت و خلافت‌ مهمترین مسأله‌ اعتقادی‌ مـورد اخـتلاف در بـین فرق اسلامی‌ است. نزاع میان دو فرقه بزرگ اسلامی، تشیع و تسنّن، درباره امامت و خلافت،‌ بیشتر بـه دلیـل تـفاسیر مختلف و گاه متضاد از آیات‌ و روایات و نیز برداشت های متفاوت‌ از‌ پدیده های تاریخی اسـت. روایـات منقول در کتاب سلیم غالباً چنان بی پرده‌ است‌ که راه را بر هرگونه‌ توجیه‌ و تأویل می بندد‌ و مـدّعای شـیعه را به‌ صراحت‌ بر کرسی حقیقت می نشاند. تصریح به خلافت علی(علیه السلام) و نام بردن ائمه‌ اثنی‌ عشر و مقامات مـادی و مـعنوی‌ ایشان‌ از‌ سوی‌ پیامبر(صلوات الله علیه)‌ و طرد و انـکار‌ مـخالفان از جمله مـهمترین مـطالب روایـات سلیم است.(3)

وثاقت یا عدم وثاقت سلیم بن قیس:

درباره میزان وثاقت یا عدم وثاقت خود سلیم باید گفت که شیخ طوسی وی را از صـحابه امـیرالمؤمنین، امام حسن، امام‌ حسین، امام‌ سجاد و امام باقر(علیهم السلام) می داند.(4) برقی نیز او را به عنوان یکی از اولیاء اصحاب علی(علیه السلام) معرفی می کند.(5) در کتاب «الاختصاص» شیخ مفید نیز نام سلیم ضمن‌ حدیثی، به عنوان یکی از اعضای شرطه الخمیس(6) آمده است.(7) نجاشی نیز درباره اش گفته که او از اصحاب امیرالمؤمنین(علیه السلام) و صاحب کتابی مشهور است.(8) علامه حلی نیز باور داشت که او در فن خود مجتهد است.(9) علامه امینی نیز سلیم را یکی از تابعین کبیر و کسی می داند که شیعه و غیر شیعه به او و کتابش استناد می کنند.(10) میرزا محمد خوانساری نیز در باره اش می نویسد: اواز یاران اهل بیت(علیهم السلام) و از کسانی بود که به ائمه عشق می ورزیدند. از اصحاب خاص امیرمومنان(علیه السلام) بود، نزد ائمه بی نهایت محبوب بود و مکانی رفیع داشت. او در دین خود محکم و استوار بود.(11)

وجود تاریخی شخصی به نام «سلیم بن قیس»:

پژوهش های جدیدی نیز وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام «سلیم بن قیس» را زیر سؤال می برد. بر طبق این پژوهش ها، مطالب مربوط به «سلیم بن قیس» در هیچ منبعی تاریخی و رجالی ای جز خود کتاب «کتب سلیم بن قیس» وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتا به مطالب خود همین کتاب «سلیم بن قیس» رجوع کرده است. وقتی این موضوع را در کنار این نکته مهم لحاظ می کنیم که همه مطالب این نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی ابان بن ابی عیاش - کسی که به خاطر دلایلی چند چون ضعف در حفظ حدیث(12) و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث(13) از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده(14) و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است.(15) - خبر واحد غیر موثق به شمار می آیند، این ایده می تواند موجه به نظر برسد که وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیدا مخدوش است و به نظر می رسد خود ابان بن ابی عیاش یا عده ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده ای گمنام به نام «سلیم بن قیس» بوده اند.(16)

آرای علما و دانشمندان درباره «کتاب سلیم بن قیس»:

درباره «کتاب سلیم بن قیس» می توان آرای علما و دانشمندان را ذیل سه دسته خاص طبقه بندی کرد.

موافقان:

بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به «سلیم بن قیس» و مندرجات آن را صحیح دانسته اند. برای مثال می بینیم که کشی کتاب را توثیق و تایید می کند(17) و ابن ندیم آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است.(18) نعمانی نیز درباره اش می گوید که: در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(علیهم السلام) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ ترین و قدیم ترین کتاب های پایه ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(علیهم السلام) نقل کرده اند(19) و نیز درباره این کتاب در «الغیبه» می نویسد: «شک نیست که (در میان شیعیان از بین کسانی که علم را حمل و آن را از ائمه روایت کرده اند) کتاب سلیم بن قیس هلالی از ارزشمندترین اصول شیعه به شمار می رود. زیرا، آنچه در این اصل آمده است همه از مقداد و سلمان و ابوذر و مانند آنها که پیامبر و علی(علیهماالسلام) را دیده اند و کلام شان را شنیده اند نقل شده است. کتاب سلیم از اصولی است که شیعه به آن رجوع می کند و برآن اعتماد می نماید.(20)

علاوه بر آنها، قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می گوید که: اوّلین کتابی که برای شیعه تألیف شده است.(21) و محمد باقر خوانساری نیز درباره اش می نویسد که: اوّلین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است.(22) محدث قمی نیز آن را اوّلین کتابی معرفی می کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است.(23)

علاوه بر اشخاص فوق به نظر می آید که قول به صحّت کتاب سلیم بن قیس و مندرجات آن در میان محدّثین‌ و رجالیّین‌ متأخر طرفداران بیشتری دارد. علامه مجلسی، شیخ حرّ عاملی، حاجی نوری و تـفرشی از آن جمله اند.(24)

مخالفان:

گروه دیگری از علمای شیعه نیز چه در قرون متقدم و چه در قرون متأخر، انتقادات بسیار تندی را متوجه این کتاب کرده اند. برای مثال می بینیم که ابن غضائری به عنوان یکی از مهم ترین و متقدم ترین منتقدین این کتاب نیز می نویسید: «کتاب موضوع است و اعتنایی به آن نیست... و اصحاب ما وضع کتاب سلیم را به أبان بنابی عیاش نسبت داده‏ اند».(25) ابن داود حلی نیز آن را کتاب موضوع(جعلی) می داند.(26) از معاصرین نیز کسانی چون علامه شعرانی، علامه حسن زاده آملی(27) و آقای بهبودی این نظر را پذیرفته اند، با این تفاوت که آقای بهبودی وضع کتاب را کار یکی از غلاة می داند نه آن گونه ابن غضائری اعتقاد داشت که أبان بن ابی عیاش کتاب را جعل کرده است.(28)

یکی از شواهدی که می تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای‌ مثال سید مرتضی در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به مـیان نـمی آورد و در‌ سراسر‌ آثـار‌ خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل‌ کرده‌ است. این درحالی است که مخصوصاً در کتاب «الشافی» بـر سر مطالبی که به صراحت در نسخه موجود از‌ سلیم‌ آمده‌ با یکی از علمی هم عصر خویش، قـاضی عـبدالجبار بـه بحث پرداخته است.(29)

از دیگر شخصیت هایی که از کتاب سلیم نام‌ نبرده‌ سـید‌ بـن طاووس است. این مطلب از آن رو مایه شگفتی است که‌ سید‌ بن طاووس همچون سیّد مرتضی از کتابخانه ای معروف و مفصّل برخوردار بوده است. هیچ تردیدی‌ نیست‌ که سید بن طاووس کتاب سـلیم را دیـده است. برادر او احمد‌ بن‌ طاووس و دو شاگردش علاّمه حلّی و ابن‌ داوود، درباره این کتاب بحث کرده اند. به علاوه‌ در آن زمان نسخه هایی نظیر نسخه حاضر در دسترس‌ دانشمندان‌ شـیعه بـوده اسـت و سیّد‌ با‌ علاقه وافری‌ کـه‌ بـه‌ جـمع آوری کتب داشته بعید می‌ نماید‌ که از کتاب سلیم بی اطلاع مانده باشد.(30)

اعتبار مطالب این کتاب هنگامی بیشتر مورد پرسش قرار می گیرد که بدانیم این کتاب در طول قرون محتلف نسخه های خطی متعددی یافته است و برخی پژوهشگران تا 60 نسخه خطی برای آن شمرده اند.(31) آنچه که مشایخ حدیث از سلیم در قرن چهارم و پنجم در کتاب های مختلف آورده اند با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف دارد. حتی با یک نگاه اجمالی می توان دریافت که موضوعاتی از نسخه موجود در هیچ یک از متون روایی قرون اولیه نظیر کافی، خصال، من لایحضره الفقیه و استبصار نقل نشده است.(32)

نگاه معتدل:

شیخ مفید معتقد است: اعتماد و عمل به اکثر روایات آن به جهت تدلیس و آشفتگی جایز نیست و شایسته است از عمل به همه روایات و تقلید از همه راویان آن اجتناب شود؛ بلکه باید به علما مراجعه شود تا بر احادیث صحیح و فاسد آن وقوف حاصل شود؛ «... أن هذا الكتاب غير موثوق به و لا يجوز العمل على أكثره و قد حصل فيه تخليط و تدليس فينبغي للمتدين أن يجتنب العمل بكل ما فيه و لا يعول على جملته ‏و التقليد لرواته و ليفزع إلى العلماء فيما تضمنه من الأحاديث ليوقفوه على الصحيح منها و الفاسد و الله الموفق للصواب».(33) علامه حلی هم اعتقاد دارد که در «موارد فاسد» این کتاب باید توقف کرد.(34)

آیت الله مکارم شیرازی نیز ضمن توجّه به ضرورت «بررسی های سندی و متنی» مطالب کتاب سلیم بن قیس، اصل وجود چنین کتابی را به صورت کلی مجعول نمی دانند. ایشان با نگاهی معتدل ضمن اینکه معتقدند این کتاب چه در مطالب نقل شده و چه در اصل سندش خالی از اشکال نیست، خود در آثار خویش به این کتاب استناد می کنند. ایشان در پاسخ به سوالی درباره اعتبار کتاب سلیم بن قیس تصریح کرده اند که: «برخی از مطالب آن خوب است و مطالب مورد تردید نیز در آن هست؛ فلذا این کتاب خالی از اشکال نیست، حتّی در سند».(35)

بر اساس این نگاه، درباره هر کدام از مطالب و احادیث نقل شده در کتاب سلیم بن قیس باید بررسی مفصلی در دلالت و سند کرد؛ اینکه حدیثی در این کتاب نقل شده باشد، لزوما مستلزم پذیرش یا رد به صورت قطعی نیست و بدون تحقیق و بررسی دقیق و موشکافانه علمی تک تک مطالب نقل شده در آن، نمی توان هیچ کدام را پذیرفت.

دفتر آیت الله مکارم شیرازی