روش‌شناسی پاسخ به شبهات | کتابخانه مجازی الفبا

درآمد:

هر کار علمی روشی و فرآیندی دارد. از این رو لازم است روش شناسی هر مبحث علمی روشن شود. روش شناسی شامل: روش، هدف، مبانی، اصول و... می شود. شناخت این موارد به محقق کمک می کند که راه کوتاه تر و درست را انتخاب کند و از انحراف در بحث علمی پرهیز نماید. پاسخ به شبهات نیز از این قاعده مستثنی نیست از این رو در چند بخش کوتاه روش شناسی آن را روشن می کنیم.الف) مفهوم شناسی

شبهه عبارت است از بیان مطالب یا پرسش به صورتی که حق و باطل مخلوط شود و دیگران را به اشتباه بیاندازد. تفاوت اساسی شبهه و پرسش آن است که در پرسش شخص به دنبال حق است و از مطلبی سؤال می کند تا حقایق بر او روشن شود. از این رو پرسش را تا حد امکان شفاف و مشخص بیان می کنداما در «شبهه» شخص به دنبال گمراه کردن دیگران است و نمی خواهد که حقیقت روشن شود. یعنی غالباً حقیقت را می داند ولی آن را در ورای کلمات مخفی می کند. از این رو شبهه همراه با ابهام و یا اجمال بیان می شود.ب) اهداف

هدف از پاسخ گویی به شبهه دو چیز است. اول پاسخ دادن به پرسش مخاطب و اقناء علمی و دوم روشنگری و رفع ابهام از دیگران تا به گمراهی گرفتار نشوند یا حداقل حجّت بر افراد تمام شود (اما در پاسخ به پرسش علمی هدف اول دنبال می شود).



ج) مبانی

از منظر قرآن، سنت، عقل و علم در رفع شبهات، رعایت مبانی زیر ضروری است.

1ـ حق محوری: بر اساس آیات قرآن کریم ، خدا حق است، قرآن حق است و جهان بر اساس حق خلق شده است(1) و ما باید به دنبال حق باشیم و دیگران را به حکمت فرا خوانیم.(2)

بر این اساس اگر در مباحث علمی و بررسی شبهات طرف مقابل ما مطلب حقی گفت نباید انکار کنیم بلکه هر کجا و از هر کس حق را بپذیریم، بنابراین این ملاک برتری در مباحث علمی، اشخاص و گرایش های سیاسی، مذهبی و ... نیست. بلکه حق بودن مطلب یعنی مطابق واقع بودن آن است.

2ـ عقل مداری: عقل یکی از منابع دین و وسیله فهم آیات و احادیث است تا آنجا که هدف نزول قرآن تعقّل معرفی شده است.(3) بر اساس آیات و احادیث در اسلام عقل حجت است،(4) اصول عقاید (توحید ـ نبوت ـ معاد) با عقل اثبات می شود و هر چه مخالف برهان های قطعی عقل باشد خرافه و از دایره دین بیرون است.

بنابراین ضابطه اساسی در مباحث علمی و بررسی شبهات، عقل است و داور بین همه موافقان و مخالفان عقل رشید و سلیم است و پاسخ عقل باید بر اساس شبهات و بر اساس روش منطقی و برهانی باشد و عقلانیت بر بحث علمی حاکم شود.

3ـ علم مداری: بر اساس آیات قرآن علم یقین (با رعایت مراتب آن) مطلوب است(5) و پیروی از «ظن» و گمان در مباحث علمی کفایت نمی کند.

«وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنّاً إِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً ...» (یونس/ 36)؛«و بيش‏تر آن (مشركـ)ـان جز از گمان پيروى نمى‏كنند؛ به راستى كه گمان، چيزى را از حق بى‏نياز نمى‏سازد ...».

پس در مباحث علمی و بررسی شبهات نباید به شایعات و گمانه زنی ها و مطالب مشهور غیرثابت اکتفا کرد بلکه بحث های علمی و بر اساس یقینیات سامان یابد و ملاک ردّ و اثبات مطالب علم یقینی باشد.

4ـ اخلاق گرایی: قرآن کریم ما را به اصول اخلاقی (راست گویی، راست کرداری و ...) دعوت می کند و پیامبر اسلام( را اوج و قلب اخلاق معرفی می کند(6) و هدف بعثت پیامبر اسلام، کامل کردن مکارم اخلاق معرفی شده است.(7)

بنابراین اخلاق در اسلام زیربناست پس باید در مباحث علمی و دفع شبهات ضوابط اخلاقی رعایت شود و خطوط قرمز اخلاقی رعایت گردد. از این رو توهین به مخالفان، دروغ گویی، مراء (جدال) ممنوع است تنها جدال اَحسن در قرآن اجازه داده شده است آن هم همراه با نصیحت نیکو،(8) که شخص از دایره حق گرایی بیرون نرود.



د) اصول بحث علمی (در پاسخ به پرسش و دفع شبهات)

از مبانی گفته شده و آیات دیگر قرآن و سنت اهل بیت( استفاده می شود که باید اصول زیر بر هر بحث علمی مسلمانان حاکم باشند.

1ـ محققانه، یعنی در مباحث و تحقیق پاسخ های حق گرایانه حاکم باشد و مطالب غیرثابت بیان نشود بلکه مطالب مستند و بعد از پژوهش بیان شود.

2ـ منصفانه، یعنی در مباحث علمی با انصاف باشیم و اگر مخالف مطلب حق و صحیح را گفت پذیرفته شود و لجاجت و تعصب حاکم نشود. یعنی بر مدار عدالت با مخالفان برخورد شود.

3ـ مؤدبانه، یعنی مباحث علمی با رعایت ضوابط اخلاقی صورت گیرد و از هر گونه توهین به مخالفان دور باشد.

4ـ در پی نیت خوانی نبودن: بررسی مطلب علمی مهم است نه غرض گوینده، یعنی نیّت خوانی در مباحث علمی جایگاهی ندارد. عن علی(: «وَ انْظُرْ إِلَى‏ مَا قَالَ‏ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَى مَنْ قَال‏»؛(9) «به مطلبی که گفته شده توجه کنید نه کسی که می گوید».

تذکر: البته این اصل بدان معنا نیست که در دفع شبهات به هدایتگری و رفع گمراهی توجه نشود. بلکه پاسخ علمی به شبهه می تواند همراه با روشن گری و هدایت گری باشد و مغالطات و انحرافات شبهه گران را آشکار سازد تا مخاطبان فریب مغالطه آنان را نخورند و منحرف نشوند.



هـ ) روش بحث علمی در دفع شبهات

شیوه های اجرایی متفاوتی در پاسخ به پرسش و دفع شبهه وجود دارد ولی به نظر می رسد که روش زیر مناسب تر باشد.

1ـ توجه به نکات مثبت مطلب

یعنی قبل از توجه به نکات منفی شبهه، به نکات مثبت شبهه گر و متن او (مثل قلم روان، دسته بندی و ...) توجه شود که این نوعی انصاف در برخورد مخالفان است.

2ـ تبار شناسی شبهه

بررسی تاریخچه شبهه در منابع (کتب، مقالات، مذاهب و ادیان) سابق که موجب روشن شدن ریشه های بحث و سیر تطور آن و نیز شکسته شدن اُبهت شبهه می شود. چون در بسیاری موارد معلوم می شود که این شبهه به ظاهر نوآمد، در حقیقت شبهه ای قدیمی است که با عناوین مختلف بارها مطرح شده و پاسخ های متعدد به آن داده شده است.

3ـ استخراج مبانی و پیش فرض های شبهه

بسیاری از شبهات بر اساس مبانی خاصی استوار است که در متن شبهه بدان تصریح نمی شود تحلیل شبهه و استخراج مبانی آن و روشن کردن بطلان آن مبانی موجب می شود که شبهه از اساس باطل شود و گاهی نیازمند جواب جدید نخواهد بود.

مثال: اگر کسی بگوید در قرآن فلان سوره اضافه یا کم شده است این شبهه مبتنی بر پیش فرض امکان تحریف قرآن است. اما اگر ما با دلیل محکم عدم تحریف قرآن را در جای دیگر اثبات کرده ایم، اساس شبهه باطل می شود.

4ـ اعتبارسنجی منابع و مستندات شبهه

گاهی شبهات مستند به منابع غیرمعتبر حدیثی، تاریخی و .. است که توجه این مطلب و رد اعتبار منابع و مستندات شبهه، اساساً شبهه را باطل می سازد.

5 ـ تحلیل شبهه:

معمولاً شبهه همراه با ابهام، اجمال و مخلوط کردن حق و باطل و مطالب متنوع است. محقق پاسخگو باید:

اولاً صغری و کبرای شبهه را جدا کند.

ثانیاً آنها را به چندین پرسش جزیی تبدیل کند تا موضع آشکار و محل اختلاف دقیق روشن شود، سپس به پاسخ آنها بپردازد.

6 ـ توجه به لوازم و نتایج شبهه

متن شبهه چیزی است و لوازم و نتایج ذهنی و خارجی آن چیز دیگری است و گاهی هدف اصلی شبهه گران ایجاد شبهه از طریق لوازم بحث است. البته گاهی شبهه لوازمی دارد که خود گوینده ملتزم به آنها نیست که در این صورت بیان لوازم نوعی جواب نقصی به شبهه است.

مثال: کسی که قرائت مشهور و رسمی دین را غیرمعتبر می داند چراکه هر کس قرائتی از دین دارد و برای خودش معتبر است.

اگر توجه به لازمه این مطلب کنیم که این گزاره ای پارادوکسیکال است که خودش خود را باطل می کند چون اگر قرائت پذیری هر مطلب موجب بطلان آن می شود این جمله نیز خود قرائتی است که نظر شخصی است برای دیگران حجت نیست.

7ـ جواب نقضی و حلی

در پاسخ به پرسش و شبهه می توان به دو صورت نقضی و حلّی عمل کرد در جواب نقضی به مطالبی اشاره می شود که بر اساس مواضع خصم، اشکال باطل می شود و جواب حلّی، پاسخ واقعی اشکال است.نکات تکمیلی در پاسخ گویی به شبهات

1ـ توجه به این نکته مهم است که هر شبهه و پرسش ممکن است پاسخ های متعدد داشته باشد و به یک پاسخ اکتفا نشود که ممکن است هر پاسخی برای یک نفر دلنشین باشد.

2ـ دین و قرآن حق است و اگر شبهه و پرسش می شود حتماً جواب دارد ولی علم ما محدود است و ممکن است به جواب واقعی نرسیم. این مطلب زیانی به حقانیت قرآنی و دین نمی زند.

3ـ شبهه در نظر مخاطبان ساده سازی می شود و اُبهت آن شکسته شود (با بیان تاریخچه و تحلیل آن به مبانی و سؤالات و ...) تا پاسخ آن زودتر و بهتر بر ذهن ها بنشیند.

4ـ از شاخه به شاخه پریدن شبهه گران جلوگیری شود وگرنه بحث به جدال و مراء می کشد و شبهه گران از بحث فرار می کنند و نتیجه حاصل نمی شود یا دیرتر حاصل می شود.

5 ـ مقام اجرا از مقام علم جدا شود. یعنی اشکالات اشخاص (مثل عالمان دینی و سیاستمداران و ...) پای دین و قرآن گذاشته نشود. در پاسخ به شبهات ما متکلف دفاع از عملکرد اشخاص و پاسخ به شایعات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و ... نیستم. بلکه باید اصل شبهه را به صورت علمی و منطقی جواب دهیم.

6ـ فرق دفع و رفع شبهه: گاهی محقق درصدد پاسخگویی به شبهه است که دفع شبهه نامیده می شود و گاهی درصدد جلوگیری از وارد شدن شبهه است؛ یعنی زمینه های آمدن شبهه را با توضیحات علمی و دلایل کافی برطرف می کند که در این صورت رفع شبهه نامیده می شود.