زمان و مكان در عالم مجردات | کتابخانه مجازی الفبا

گفته مي شود، در عالم مجردات، زمان و مكان معنا ندارد؟ چطور مي شود كه در عالمي، زمان و مكان نباشد؟ لطفا مثالي بياوريد.

1ـ زمان مقدار حركت است و حركت در اصطلاح فلسفه يعني خروج تدريجي شي از حالت بالقوّه ، براي رسيدن به حالت بالفعل ؛ به عبارت ديگر حركت يعني شكوفا شدن تدريجي استعدادهاي وجودي يك شي. براي مثال تخم مرغ ، قوّه ي جوجه شدن دارد ، وقتي تخم مرغ بعد از طيّ مراحلي تبديل به جوجه مي شود مي گويند : تخم مرغ از مبداء تخم مرغ بودن (جوجه ي بالقوّه بودن ) حركت نمود و به مقصد جوجه ي بالفعل رسيد ؛ يا وقتي سيب كال و ترش تبديل به سيب شيرين شد گفته مي شود اين سيب رسيده است ؛ يعني از كالي حركت نموده و به شيريني رسيده است. همينطور انسان از كودكي به پيري مي رسد ، قدّ شخص از نيم متر به يك و نيم متر مي رسد و اتومبيل از قم به تهران مي رسد (از در تهران نبودن به در تهران بودن مي رسد) و ... .
فلاسفه از تفكّر و تحليل عقلي اين خصوصيّت اشياء مادّي به اين نتيجه رسيده اند كه همه ي اشياء مادّي داراي دو حيث وجودي هستند ؛ حيث بالقوّه بودن و حيث بالفعل بودن ؛ كه حيث بالقوّه بودن ، حيث فقدان و ناداري و حيث بالفعل ، حيث وجدان و دارايي است ؛ يعني وقتي يك موجود مادّي را لحاظ كنيم در مي يابيم كه نسبت به آنچه كه هست بالفعل و نسبت به آنچه كه مي تواند بشود ، بالقوّه است ؛ يعني يك شيء مادّي به اعتباري بالفعل و به اعتبار ديگري بالقوّه است. فلاسفه وقتي در يك شيّ مادّي اين دو حيثيّت را ملاحظه ي عقلي مي كنند ، حيث فقدان و بالقوّه ي آن را مادّه و حيث بالفعل آن را صورت مي گويند. و موجود مجرّد يعني صورت بدون مادّه ؛ يا به عبارت ديگر ، موجود مجرّد يعني موجودي كه حالت بالقوّه نداشته تماماً بالفعل است ؛ لذا حركت نيز براي آن معنا ندارد ؛ چون حركت يعني خروج تدريجي شي از حالت بالقوّه ، براي رسيدن به حالت بالفعل. و از آنجا كه زمان نيز مقدار حركت است لذا براي موجود غير مادّي زمان نيز معنا نخواهدداشت.
رابطه زمان و حرکت از اينجا روشن مي شود که شيئي متحرک هر لحظه در وضعيتي است که قبلا در آن نبود و بعدا نيز در آن نخواهد بود . يعني قبلا وضعيت ديگري داشت که الان از دست رفته و بعدا نيز وضعيت ديگري دارد، مانند متحرک در مکان که در هر لحظه در نقطه خاصي است که قبلا در آن نبوده و بعدا هم از آن عبور کرده و در آن نخواهد بود. از اين توالي و پشت سر هم قرار گرفتن حالات ذهن انسان قبل ، حال و اينده را انتزاع مي کند و به تعبير ديگر زمان و مکان انتزاع مي شود . پس زمان و مکان از خصوصيات ماده است که متحرک مي باشد.
حال سوال اين است كه آيا موجود مجرّد و غير مادّي يا به عبارت ديگر موجود فاقد قوّه و استعداد وجود خارجي نيز دارد يا صرفاً يك فرض فلسفي است؟
حكما با براهين بسياري كه در كتب تخصّصي فلسفه بيان شده ، و اين مقال را گنجايش ذكر آنها نيست ، ثابت نموده اند كه موجود مجرّد نه تنها امكان وجود دارد بلكه وجود آن لازم و ضروري است و اگر موجود مجرّد وجود نداشته باشد موجود مادّي به طريق اولي نمي تواند وجود داشته باشد. پس اگر اشياء مادّي موجودند لاجرم موجود مادّي نيز وجود دارد. موجودات مجرّدي كه حكما وجودشان را اثبات نموده اند به دو قسم عمده تقسيم مي شوند ؛ قسم نخست ، مجرّدات تامّ يا مجرّد عقلي اند كه نه تنها از مادّه و حركت و زمان منزّهند بلكه حتّي شكل و رنگ و اندازه نيز ندارند. خودِ اين گونه مجرّدات را كه در اصطلاح فلسفه عقول مي نامند به در گروه عقول كلّيّه و عقول جزئيّه تقسيم مي كنند. عقول كلّيّه همان ملائك عظام مثل حضرات جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل و ... (ع) مي باشند و عقول جزئيّه همين عقول بشري هستند كه به واسطه ي اتّصال و اختصاصشان به شخص خاصّ ، عقول جزئيّه ناميده مي شوند. امّا قسم دوم ، مجرّدات غير تامّ يا مجرّدات مثالي يا مجرّدات برزخي هستند كه منزّه از مادّه و حركت و زمان ولي داراي شكل و رنگ و اندازه مي باشند. عالم مثال نيز به دو قسم تقسيم مي شود كه عبارتند از: الف : عالم مثال منفصل كه ملائك و موجودات مثالي ساكنان آن مي باشند ؛ عالم برزخي كه در شريعت مطرح است بخشي از اين عالم به شمار مي رود. ب: عالم مثال متّصل كه همان قوّه ي خيال بشر و موجودات خيالي او هستند كه به واسطه ي اتّصالش به وجود انسان آن را مثال متّصل گويند.
بر اين اساس ، مرتبه ي عقل و خيال انسان و موجودات عقلي و خيالي كه در اين دو بُعد وجودي انسان حضور دارند از مادّه و حركت و زمان بري مي باشند. براي مثال حقايق رياضي ، قوانين علمي و فلسفي ، موجودات خيالي و تصاوير ذهني از گذر زمان محفوظ مي باشند. تصوري كه ما از كودكي يك شخص خاصّ داريم عدم نيست بلكه موجودي از موجودات عالم خلقت مي باشد كه بعد از گذر دهها سال نيز همچنان كودك است و پير شدني نيست. اعداد كه اموري وجودي مي باشند از گزند هر گونه تغيير در امانند. مفاهيم كلّي عقلي و قوانين رياضي و فلسفي و علمي يقيني بعد از بي نهايت سال نيز همچنان بر جاي خود ثابت خواهند بود ؛ دو ضرب در دو همواره چهار خواهد بود و در مثلث قائم الزاويه ، مربّع وتر همواره مساوي با مجموع مربّعات دو ضلع ديگر بوده و خواهد بود. لذا اين قوانين كه حقايقي وجودي در مرتبه ي عقل مي باشند تا ابد بي تغيير خواهند بود و ... .
2ـ امّا در مورد مكان اختلاف ديگاههايي بين انديشمندان وجود دارد. برخي آن را امري مجزّا از موجودات مكان دار دانسته اند ولي برخي ديگر آن را مفهومي انتزاع شده از نسبت موجودات كمّيّت دار نسبت به همديگر دانسته ، مكان را امري نسبي و قياسي شمرده اند كه به نظر مي رسد قول دوم مناسبتر باشد. طبق اين قول ، مكان جايي معني دارد كه اوّلاً اندازه و شكلي در ميان باشد و ثانياً تعدد اشياء وجود داشته باشد. ثالثا آن اشياء متعدد در يك رتبه ي وجودي و در عرض باشند نه در مراتب طولي متفاوت. لذا مجرّدات عقلي منزّه از مكان داشتن خواهند بود ؛ براي مثال عقل و مفاهيم عقلي مثل مفاهيم رياضي و روح فاقد مكان خواهند بود ؛ چون از نظر فلسفي نه شكل دارند و نه تعدّد حقيقي بر مي دارند و اگر متعدّد پنداشته مي شوند بالعرض و المجاز است. البته بين مجرّدات عقلي نيز نوعي تعدّد و كثرت حقيقي ، از جهت رتبه ي وجودي موجود است كه اگر از آن جهت نسبت به يكديگر مقايسه شوند مفهومي به نام جايگاه وجودي يا مكانت وجودي براي آنها انتزاع مي شود كه اين مفهموم غير از مفهوم اصطلاحي مكان مي باشد. امّا موجودات مثالي داراي كه داري شكل و تعدد هستند ، نسبت به يكديگر قابل مقايسه مي باشند و از اين جهت هر كدام مكان خاصّ خود را دارند ؛ مثل چند تصوير ذهني و خيالي كه نسبت به همديگر مكان دار مي شوند ؛ امّا كلّ عالم مثال متّصل و منفصل منزّه از مكان مي باشند ؛ چون با چيزي هم عرض خود قابل سنجش و مقايسه نيستند. موجودات ذهني در همان ظرف ذهن ، هر كدام جاي خود را دارند ولي ذهن انسان با تمام موجودات داخل آن واقع در مكان نيستند. همينطور ، موجودات عالم مثال منفصل هر كدام نسبت به ديگري مكان خود را دارد ولي كلّ عالم مثال واقع در مكان نيست.
در عالم مادّه نيز موجودات مادّي هم رتبه نسبت به يكديگر مكان دار شمرده مي شوند ولي اگر كلّ عالم مادّه را يكجا لحاظ كنيم مكان نخواهد داشت ؛ چون چيزي همتاي خود ندارد تا نسبت به آن در طرف چپ يا راست يا در بالا و پايين باشد. لذا كلّ عالم مادّه نيز منزّه از مكان مي باشد. البته اگر عالم مادّه با عالم مثال مقايسه شود هر كدام مكانت خود را خواهند داشت ؛ امّا نسبت به همديگر مكان نخواهند داشت ، چون در يك رتبه ي وجودي و از يك سنخ نيستند ؛ همان گونه كه يك موجود ذهني نسبت به يك موجود خارجي نه در طرف چپ آن است نه در طرف راست آن و نه در بالاي آن و نه در پايين آن و نه در پشت يا پيش روي آن.
همچنين اگر دو موجود مادّي كه از نظر وجودي در طول هم قرار دارند نه در عرض هم ، با همديگر مقايسه شوند داراي مكانت خواهند بود نه مكان ؛ براي مثال كودكي يك شخص نسبت به جواني همان شخص نه در بالاست نه در پايين ، نه در چپ و نه در راست و نه در پشت و نه در پيش ؛ چرا كه كودكي شخص نسبت به جواني او بالقوّه است و رتبه ي وجودي حالت بالقوّه ي يك شيء در طول حالت بالفعل آن قرار دارد نه در عرض آن.

پرسمان دانشجویی