انواع علت | کتابخانه مجازی الفبا

انواع علل كدامند و چه تفاوتي با هم دارند؟

در باب اینکه ممکن الوجود به علت نیاز دارد، فلاسفه اسلامی مباحث زیادی دارند تحت این عنوان که ممکن الوجود در وجود و عدم خود به یک عامل مرجح بیرونی نیاز دارد ، و در واقع همان علت می باشد و این قانون یک اصل بدیهی است و نیازی به فکر و اندیشه ندارد و در واقع یکی از بدیهیات اولیه است. یعنی صرف تصور موضوع و محمول کافی است که ذهن آن را تصدیق کند مانند قضیه اجتماع نقیضین محال است» که هر انسانی که دارای اندیشه و ذهنی سالم باشد همینکه معنای این دو را بفهمد آن را تصدیق می کند و نیازی به برهان نیست. ما در اينجا سعي مي كنيم تا انواع علت را نام ببريم و توضيحي نيز در مورد آنها طرح كنيم كه با معلوم شدن هر كدام تفاوتهايشان نيز آشكار مي گردد.
علت را مي توان از چند منظر و به چند دسته تقسيم مي كرد از جمله : علت تامه و ناقصه – علت بسيط(مجردات ) و مركب ( علتهاي مادي)– علت بي واسطه (عليت انسان در حركت دستش) و باواسطه ( عليت انسان در حركت قلم)– علت انحصاري و جانشين پذير – علت داخلي ( مانند عناصري كه در ضمن وجود گياه اند) و خارجي(مانند نجار كه علتي خارج از ساخته اش است) – علت حقيقي ( مانند عليت نفس بر صورتهاي ذهني كه معلول وابستگي حقيقي با علت خود دارد) و اعدادي ( مانند رابطه پدر و فرزند كه تنها فراهم كننده شرايط تولد فرزند است )– علت مقتضي و شرط ( گاهي پيدايش معلول از علت متوقف بر وجود حالت و كيفيت خاصي است كه در اين صورت ذات علت را مقتضي يا سبب گويند و حالت وكيفيت را لازم يا شرط نام نهند) – علت مادي و صوري و فاعلي و غايي ( كه بطور مفصل در موردش بحث خواهد شد).
تقریباً اولین کسی که مفصلاً به موضوع علل پرداخته ارسطو است. ارسطو بیان می کند که فلسفه علم بررسی علل اولیه است بدلیل اینکه از حیرت سرچشمه گرفته است و بدلیل اینکه فلسفه علل اولیه را بررسی می کند بهترین نوع علم است در حالیکه انتزاعی ترین علوم است، دقیق ترین علوم است. در مابعدالطبیعه ارسطو چهار نوع علت را بر می شمارد: اولین علت، جوهر شیء است ( علت صوری) دومین علت ماده یا موضوع ( علت مادی)، سومین منشاء حرکت یعنی علت فاعلی است و چهارمین علت، علت غایی یا خیر، است. ارسطو بیان می کند که فلاسفه نخستین خود را با علت مادی سرگرم کرده اند مانند، طالس، هراکلیتوس و ...
ـ آناکساگوراس به نوعی به علت فاعلی پرداخته یعنی عقل مانند مردی خردمند و یک عامل خارج از دستگاه، بنابر نظر ارسطو این فلاسفه فقط دو علت از علل چهارگانه را تشخیص داده اند. و افلاطون با اشاره به صور در واقع به نوعی به علت صوری اشاره کرده است و بعد مفصلاً راجع به این علل چهارگانه ارسطو در مابعدالطبیعه پرداخته است.
بعد از ارسطو نیز به علیت و علل پرداخته شده. در واقع می توان گفت که علل چهارگانه ارسطو همان علت تامه است که اگر موجود باشد شیء نیز ضرورتاً وجود پیدا می کند.
ما در ابتدا به تعريف علت و معلول مي‏پردازيم و سپس انواع آن را مطرح مي كنيم. تعريف علت و معلول : اگر دو موجود داشته باشيم كه يكي از آنها در اصل‏ وجود ، به ديگري وابسته و نيازمند باشد بطوري كه اگر ديگري نباشد آن هم‏ نخواهد بود آن وقت ، آن شي‏ء را علت و اين شي‏ء نيازمند را معلول گويند . پس اگر ميان دو شي‏ء هيچ نياز و وابستگي نباشد ديگر هيچيك علت و معلول يكديگر نيستند و نيز اگر بستگي باشد ولي نه در اصل وجود و هستي باز عليت و معلوليت در كار نيست . اين تعريف غير از تعريفي است كه در علوم طبيعي در مورد علت و معلول‏ مي‏كنند ، كه مي‏گويند هر گاه بين دو پديده تقارن مي‏بينيم و يكي را پس از ديگري مي‏بينيم اولي را علت و دومي را معلول مي‏ناميم . اگر تجربه ثابت‏ كرد كه اينها دو شي‏ء هستند كه با وجود يكي ، ديگري پشت سرش پيدا مي‏شود اولي را علت و دومي را معلول مي‏ناميم . اين در واقع يك اصطلاح است كه‏ با اصطلاح فلاسفه متفاوت است .
علت و معلول در اصطلاح فلاسفه و علت و معلول در اصطلاح علماي طبيعي اشتراك لفظي دارند . زيرا در تعريف فلاسفه‏ سخن از دو شي‏ء است كه يكي در وجود نيازمند وجود ديگري است بطوري كه اگر اولي نباشد هستي اين ديگري محال است . ولي در تعريف علماي طبيعي اصلا نيازمندي در اصل هستي و محال بودن معلول به هنگام نبودن علت ، مطرح‏ نيست ، و لذا از كجا معلوم است كه امر سومي نباشد كه علت براي هر دوي‏ اينها است . از نظر اين فلاسفه شرط علت و معلول اين نيست كه علت تقدم زماني داشته‏ باشد بر معلول ، بلكه شرط عكس است ، اگر علت علت واقعي باشد معلول‏ همزمان با او موجود خواهد بود . نيازي كه بين علت و معلول است عميق‏ترين‏ نيازها است حتي عميق‏تر و شديدتر از نياز ما به هوا . ما به هوا احتياج‏ داريم ، احتياجي مبرم ، اما اين نياز و احتياج غير از نياز معلول به علت‏ است .
اقسام علل : ارسطو علل را به چهار دسته تقسيم كرده است . زيرا : 1 - آنچيزي كه وجود يك شي‏ء بسته به او است گاهي چيزي است كه ملاك‏ فعليت اين شي‏ء است ، يعني فعليت پيدا كردن اين شي‏ء از او است و اين ، صورت است . 2 - اگر آن چيز ، مناط بالقوه بودن اين شي‏ء يعني معلول باشد آن ، ماده است . 3 - اما اگر چيزي كه علت خوانده مي‏شود خارج از وجود و ذات شي‏ء باشد ، يا چيزي است كه شي‏ء بخاطر آن بوجود آمده است ، علت غائي ناميده‏ مي‏شود . 4 - و يا شي‏ء از او بوجود آمده است كه علت فاعلي ناميده مي‏شود.
اكنون بايد درباره اين چهار قسم علت به بحث بپردازيم . آنچه كه در خارج از آن آگاهي داريم و مي‏دانيم وجود دارد چيست ؟ آنچه كه در خارج‏ مي‏توانيم بدانيم اين است كه مي‏بينيم كه يك شي‏ء ، به ديگري وجود اعطا كند . اگر يك شي‏ء موجد و خالق و آفريننده يك شي‏ء ديگر باشد و معطي وجود به شي‏ء ديگر باشد اين را علت فاعلي مي‏گوييم . و نيز در مواردي‏ مي‏دانيم كه يك شي‏ء كه از شي‏ء ديگر بوجود مي‏آيد فاعل و موجد ، ايجادش‏ براي يك هدف و غايتي است كه اگر آن هدف نبود ايجاد نمي‏كرد كه آنرا مي‏گوئيم : مالاجله الوجود يا علت غائي . آنوقت اگر چيزي را كه ايجاد مي‏كنيم چيزي را به صورت‏ شي‏ء جديد درآوريم در اين صورت آن چيز اولي را كه قابل اين تغيير بود ماده و شكل جديد را صورت گوئيم . حال آيا ماده كه فاقد صورت است بخودي خود صورتي را كه نداشت مي‏پذيرد يا همانگونه كه در مصنوعات بشري تخته چوبها خود بخود به صورت صندلي در نمي‏آيد و . . . در طبيعت هم ماده نمي‏تواند بدون دخالت قوه‏اي ، صورت‏ جديدي را بپذيرد . در فلسفه ارسطوئي ماده‏اي كه خود بخود تحولاتي بكند نداريم . ماده فقط مي‏تواند صورت را بپذيرد . اما هر تحول يك علت‏ فاعلي نيز لازم دارد .
اين ، در مورد علت مادي و علت صوري و علت فاعلي ، ولي از اين مشكل‏تر ، اين است كه آنچه را كه در دنياي انسان بعنوان علت غائي وجود دارد آنرا به تمام طبيعت گسترش دهيم . در عالم انسان بطور قطع علت غائي‏ وجود دارد ، اما آيا در جهان طبيعت نيز هر وقت تحولي بوجود مي‏آيد براي‏ يك غايتي است ؟ و آيا غايت با صورت متفاوت است يا نه.
ارسطو ، مراحل چهارگانه علي را كه در هر مصنوع بشري وجود دارد به تمام عالم طبيعت تعميم داده و براي هر پديده‏اي در عالم طبيعت ، اين‏ چهار علت را اثبات مي‏كند . بدين قرار : گفتيم كه هر ماده‏اي ، هر صورتي را نمي‏پذيرد ، مثلا از پشم ، چراغ و از فلز ، پيراهن درست نمي‏شود . آن صورتي كه ما به چراغ مي‏دهيم ، كي چراغ ، بالفعل چراغ مي‏شود ؟ همان وقتي كه صورت چراغي بوجود مي‏آيد . پس صورت‏ ملاك بالفعل بودن چراغ است . اما آن ماده قبل از صورت چراغ ، هم چراغ‏ بود و هم چراغ نبود . چراغ نبود كه واضح است اما در عين حال با پشم هم فرق داشت ، اين استعداد را داشت كه چراغ بشود . پس مي‏گوئيم‏ آن چراغ بالقوه است . پس علت مادي ملاك بالقوه بودن چراغ است . اكنون اگر بتوانيم عين همين موضوع را در عالم طبيعت اثبات كنيم‏ آنوقت ديد ديگري نسبت به جهان پيدا مي‏كنيم . يك نطفه در صورتي است كه‏ مي‏تواند انسان بشود ، اما يك سنگ نمي‏تواند انسان بشود مگر از مسيري كه‏ هست جدا شده و به مسير ديگري بيفتد . در مورد دليل چهار قسم بودن علل مي‏گويند علت شي‏ء يا جزء وجود شي‏ء هست و يا نيست ( يعني يا داخل در قوام شي‏ء هست و يا داخل در قوام شي‏ء نيست ) . اگر جزء وجود شي‏ء باشد يا جزء ي است كه ملاك بالقوه‏ بودن او است كه ماده نام دارد و يا جزء ي است كه ملاك‏ بالفعل بودن اوست كه صورت نام دارد . اگر هم علت شي‏ء خارج از وجود شي‏ء باشد يا علت غائي است يا علت فاعلي ما صورت و ماده‏ ارسطوئي را مثال به صنعت بشر زديم ولي صورت و ماده ارسطو بحث دقيق‏تري‏ است . در مصنوعات بشري صورت همان شكل است . بشر بيش از آنكه رابطه‏اي در اجزاء ماده ايجاد كند كاري انجام نمي‏دهد . اما صورت‏ در طبيعت برتر و بالاتر از شكل است .
آيا آنچه كه در طبيعت رخ‏ مي‏دهد همان صورت و شكل است كه در مصنوعات بشري بچشم مي‏خورد ؟ اغلب‏ فلسفه‏هاي امروزي به همين قول معتقدند ، اما فلاسفه اسلامي معتقدند كه نه ، صورت يك واقعيت ديگري است كه اين شكل و سازمان جديد در واقع معلول آن‏ واقعيت ، اثر آن واقعيت و مظهر آن واقعيت است . ماده ارسطوئي نيز با ماده‏اي كه امروزي‏ها مي‏گويند فرق دارد . ماده ارسطوئي يا هيولي غير محسوس است و از هر پوشش و صورتي بدور است .
فاعل در اصطلاح فلسفه اولي و در اصطلاح علوم طبيعي : فاعل در اصطلاح علوم طبيعي به معناي مبدأ حركت‏ است اما در اصطلاح فلسفه اولي به معني معطي وجود است كه اعم است از اصطلاح اول يعني ممكن است اعطاء وجود باشد ولي پاي حركت در ميان نباشد . مثلا اگر گلوله‏اي را به حركت درآوريم ما فاعل آن هستيم و ما را علت‏ حركت مي‏گويند . اساسا طبيعيون غير از باب حركت علت ديگري نمي‏شنا سند چون چيز ديگري در ميان نيست . اما در الهيات و فلسفه اولي ، محرك يكي‏ از اقسام علل است و تازه علت حركت است نه علت متحرك و در واقع علت فاعلي آن است كه وجود مي بخشد و مصداق آن تنها در ميان مجردات است زيرا عوامل طبيعي فقط منشاء حركت و دگرگوني هايي در اشياء مي شوند و هيچ موجود طبيعيي نيست كه ديگري را از نيستي به هستي درآورد.

منابعي براي مطالعه :
1- آموزش فلسفه / ج 2 / مصباح يزدي
2- الهيات شفا / شهيد مطهري

پرسمان دانشجویی