چرا امام علی(ع) در خطاب به یارانش،‌ به گونه‌ای از شجاعت صحبت می‌کند که ذاتی بودن شجاعت از آن استفاده می‌شود؟ | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به آنچه که در خطبه 123 نهج البلاغه گفته شده؛ «اگر هرکدام از شما که در میدان نبرد با دشمن، در خود شجاعت و دلاوری احساس کرد و برادرش را سست و ترسو یافت به شکرانه این برتری از او دفاع کند، آن‌گونه که از خود دفاع می‌کند؛ زیرا اگر خدا بخواهد، او را چون شما شجاع و دلاور می‌کند»، این سؤال برایم پیش آمده که با توجه به مباحث علم اخلاق؛ شجاعت، یک فضیلت اخلاقی است که انسان باید برای دست‌یابی به آن تلاش کند ولی در این‌جا این طور برداشت می‌شود که این صفت را خدا به انسان می‌دهد و عملاً خواست خداست که انسان ترسو و یا شجاع می‌شود و خود انسان هیچ کاره است؟

شجاعت، از جمله صفات نیک و ارزشمند است که هر انسانی به داشتن آن می‌بالد و در روایات،‌ یکی از صفات انبیاء شمرده شده است.[1] امام علی(ع) در یکی از خطبه‌ها درباره شجاعت به سپاهیانش چنین می‌فرماید: «هر مردى از شما به وقت رویارویى با دشمن در خود قوّت قلب حس می‌کند، و در یکى از برادرانش سستى و ترس می‌بیند، به خاطر این فضیلت شجاعتى که به او عنایت شده آنچنان که از خود دفاع می‌کند از برادرش دفاع کند، چه این‌که اگر خدا می‌خواست او را هم مانند وى قرار می‌داد».[2] برای پاسخ، باید به این نکات توجه داشت: 1. شجاعت از دو عامل بهره می‌بَرَد؛ یک عامل، ذاتی و دیگری اکتسابی است؛ دلاوری و شجاعت فضیلتی در درون انسان است که خداوند آن‌را در ذات برخی از انسان‌ها قرار داده است. بخش دیگری از شجاعت به تلاش و پرورش فکری و جسمی انسان بر می‌گردد. بنابراین، می‌توان امور اکتسابی؛ اعم از تلاش، تفکر، غیرت و ... را در شجاعت تأثیرگذار دانست. به‌علاوه؛ انسان‌ها با بالا بردن توان جسمی خود می‌توانند، نترس بودن و دلاوری را در خود پرورش دهند و همچنین با تلاش و تمرین، روح و روان خود را بر انجام امور و نترس بودن، سازگار نمایند. 2. در کنار همه اینها باید توجه داشت که شجاعت در بسیاری از مواقع، از ایمان سرچشمه می‌گیرد و ایمان است که شجاعت را برای فرد به وجود می‌آورد. در بحث ایمان، هم عوامل اکتسابی وجود دارد و هم عوامل ذاتی و توفیقات الهی. بسیاری از افراد باایمان وجود دارند که به لحاظ جسمی چندان قدرت‌مند نیستند، ولی بسیار شجاعانه و دلیرانه می‌جنگند و یقیناً این ایمان، در عین نقش داشتن عملکرد انسان‌ها بر تحصیل آن، توفیقی از طرف خداوند است؛ لذا امام(ع) در ادامه همین کلام مورد بحث، سعی می‌کند اعتقاد و ایمان افراد خود را بالاتر برده و به وسیله مستحکم کردن ایمان در آنها، شجاعت و دلاوری را در آنها نهادینه کند: «همانا مرگ به سرعت در جستجوى شماست، آنها که در نبرد مقاومت دارند [و ثابت قدم هستند]، و آنها که فرار می‌کنند، هیچ‌کدام را از چنگال مرگ رهایى نیست‏. گرامی‌ترین مرگ‌ها شهادت است. قسم به آن‌که جان فرزند ابوطالب در اختیار او است هزار ضربه شمشیر بر من آسان‌تر است تا مرگ در بستر در غیر طاعت خدا».[3] بنابر این، شجاعت در عین دخالت امور ذاتی در آن می‌تواند به وسیله اکتساب نیز به دست آید. همچنین در جهاد، شجاعت‌ها عموماً سرچشمه‌ای دینی دارند که از ایمان سرچشمه می‌گیرد و در ایمان نیز اکتساب و توفیق دخیل هستند. اما در اینکه چرا امام علی(ع)، شجاعت را عنایت الهی دانسته، به این جهت است؛ هر چیزی در این دنیا از سوی خداوند به انسان می‌رسد؛ امور ذاتی مستقیم از خداوند به انسان می‌رسد و می‌توان آن‌را لطف الهی حساب کرد و همچنین امور اکتسابی نیز با توفیق الهی به دست می‌آید و این خداوند است که در ازای تلاش انسان، توفیق را به او می‌دهد. در نتیجه، هر دو صورت از خداوند سرچشمه می‌گیرد.

اسلام کوئست نت