آثار و مبانی فلسفه اگزیستانسیالیسم در آثار نجیب محفوظ با تکیه بر رمان «أولاد حارتنا» | کتابخانه مجازی الفبا

آثار و مبانی فلسفه اگزیستانسیالیسم در آثار نجیب محفوظ با تکیه بر رمان «أولاد حارتنا» | کتابخانه مجازی الفبا

کتابخانه مجازی الفبا،تولید و بازنشر کتب، مقالات، پایان نامه ها و نشریات علمی و تخصصی با موضوع کلام و عقاید اسلامی کتابخانه مجازی الفبا،تولید و بازنشر کتب، مقالات، پایان نامه ها و نشریات علمی و تخصصی با موضوع کلام و عقاید اسلامی

فارسی  |   العربیه  |   English  
telegram

در تلگرام به ما بپیوندید

public

کتابخانه مجازی الفبا
کتابخانه مجازی الفبا
header
headers
پایگاه جامع و تخصصی کلام و عقاید و اندیشه دینی
جستجو بر اساس ... همه موارد عنوان موضوع پدید آور جستجو در متن
: جستجو در الفبا در گوگل
...جستجوی هوشمند
آثار و مبانی فلسفه اگزیستانسیالیسم در آثار نجیب محفوظ با تکیه بر رمان «أولاد حارتنا»
کتابخانه مجازی الفبا
کتابخانه مجازی الفبا
فارسی
کتاب الکترونیکی
میانگین امتیازات:
امتیاز شما :
تعداد امتیازات :
0
آثار و مبانی فلسفه اگزیستانسیالیسم در آثار نجیب محفوظ با تکیه بر رمان «أولاد حارتنا»
ویرایش اثر
مقطع تحصیلی رساله تحصیلی:
کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی:
ادبیات عرب
محل تحصیل رساله تحصیلی:
دانشگاه تربیت مدرس - دانشکده ادبیات و علوم انسانی
تاریخ دفاع:
1390
وضعیت نشر :
ایرانداک ،
چکیده :
مکتب اصالت وجود جزو مکاتب فلسفی است که تاثیر زیادی بر ادبیات گذاشت و بیش از هر مکتب دیگری اندیشه‌هایش به صورت شعر و داستان در آمد. اگزیستانسیالیسم مکتبی آلمانی است که بعد از جنگ جهانی اول در آلمان گسترش یافت و «کی یر که گارد»از اولین سردمداران آن است. وجه تسمیه این مکتب، این است که بنابر نظر فلاسفه اگزیستانس، وجود و هستی هر چیز، بالاتر و متعالی‌تر از ماهیت و چیستی آن چیز می باشد. همه ما حقیقتا با وجود اشیا سر و کار داریم و اگر درست توجه کنیم، خود را غوطه‌ور در وجود جهان و موجودات آن می‌یابیم. بنابراین اصالت با وجود می‌باشد. پس فلاسفه وجود‌گرا به تقدم وجود بر ماهیت در مورد انسان قائل، و هر دو گروه وجود‌گرایان -الهی و الحادی- به نوعی وانهادگی انسانمعتقدند.مبانی و پایه های اصلی این مکتب همان مضامین تکراری هستند که در آثار نویسندگان ادبی پیرو این مکتب یافت می‌شوند. مضامین تکراری فلسفه وجودی را می توان شامل آزادی، تصمیم و مسئولیت دانست. یک دسته دیگر از مضامین تکراری در فلسفه وجودی شامل مباحثی مانند تناهی، تقصیر،غربت، یأس و مرگ است. ظاهرا مقصود از تناهی آن است که انسان به لحاظ وجودی همواره دارای نقصاناست. واقع بودن در محدوده‌ای از حدود مذکور، او را از امکان بودن یا کامل‌تربودن،درآینده محروم می‌کند. مقصود فیلسوفان وجودی از تناهی، محدودیتی است که برای هستی انسان ـ به نحواجتناب ناپذیری ـ وجود دارد. منظور از تناهی این است که هیچ کس بودنرا انتخاب نکرده است و کسی به اختیار خودش به دنیا نیامده است. ما خودمان رادرمیانه عالمی از اشیا به منزله موجودات آزاد، کشف می کنیم. هرشخصی درمحدوده خاصی از ویژگی‌های فردی همچون هوش، رنگ، پوست، نژاد، زمان،تاریخ و جامعه تناهی می یابد و بالاخره تناهی چهره نهایی خود را در مرگ نشانمی‌دهد.مفهوم «تقصیر» نیز نزد فلاسفه وجودی اهمیت دارد. این مفهوم بیانگر گسستیا انقطاعی ریشه‌ای است… شکافی میان وجود و ماهیت یا میان واقع بودگی وامکان. نجیب محفوظ برنده نوبل ادبی 1990م، یکی از سرشناس‌ترین نویسندگان معاصر عرب است که در برخی آثار فلسفی‌اش می توان ردپای این فلسفه را یافت. ما از بین آثار مختلف او رمان «أولاد حارتنا» را برای تحقیق و بررسی انتخاب کرده‌ایم تا مبانی و نشانه‌های فلسفه اگزیستانسیالیسم را از آن استخراج کرده و به بررسی آن از دید ادبیات اسلامی بپردازیم.این رساله شامل چهار فصل است که فصل اول شامل کلیات (تعریف مسئله، اهداف تحقیق، سوالات تحقیق، فرضیه‌ها، مواد و روش انجام تحقیق، مشکلات تحقیق و کمبود منابع، ضرورت انجام تحقیق و تعاریف و مفاهیم) می‌باشد.در فصل دوم به بررسی مبانی و اصول فلسفه اگزیستانسیالیسم می‌پردازیم و پس از آن ظهور این مکتب فلسفی را در ادبیات بررسی کرده و پس از آن تقسیم‌بندی پیروان این مکتب به دو شاخه الهی و الحادی صورت می‌گیرد.فصل سوم به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول «خلاصه‌ای از شناخت‌نامه مولف» نام دارد که در آن به ارائه زندگی‌نامه نویسنده و جنبه‌های مختلف زندگی او از جمله سیاسی، فلسفی، ادبی، مراحل مختلف ادبی او و معرفی آثارش پرداخته می‌شود. و در بخش دوم به معرفی و بررسی اثر مورد بحث، أولاد حارتنا پرداخته شده و سپس نظریات مختلف نقاد را پیرامون این رمان اعم از موافق و مخالف بررسی کردیم و در پایان از این آراء نتیجه‌گیری به عمل آمده است. فصل چهارم «خلاصه رمان و نقد اگزیستانسیالیستی آن، به همراه ارائه نظریه ادبیات اسلامی» نام دارد. در این فصل پس از ارائه خلاصه داستان، شواهد مثال ظهور و بروز اندیشه‌های اگزیستانسیالیستی نویسنده از آن استخراج گردیده و بیان می‌گردد و نقد‌هایی که از جانب نظریه ادبیات اسلامی بر آن وارد است، مطرح می-شود. سپس مسئله جایگزینی علم به جای دین که به نحو بارزی در این رمان مشهود است، بررسی می‌شود.و در پایان، نتایج و پیشنهادات، خلاصه رساله به زبان عربی، فهرست منابع و چکیده انگلیسی رساله ارائه می‌گردد.1-2-1-تعریف مسئلهاگزیستانسیالیسم کلمه تازه‌ای است که در نیمه اول قرن بیستم ساخته شده است. این لفظ از کلمه اگزیستانس به معنای وجود و existential در زبان فرانسوی و existential انگلیسی به معنای وجودی گرفته شده است و به معنای اصالت وجود یا تقدم وجود است. تقدم وجود بر ذات موجودات که اصطلاح فنی آن ماهیت (چیستی) است که پاسخگوی سوال «ما هو» است. اگزیستانسیالیسم مهم‌ترین مکتب فلسفی - ادبی در ادبیات قرن بیستم اروپا به شمار می آید. این مکتب چنان‌که از نامش پیداست، متوجه وجود انسانی است. کی‌یر کگور (1855-1813م) فیلسوف و نویسنده دانمارکی بنیان‌گذار این مکتب فلسفی محسوب می‌شود. دو فیلسوف آلمانی، مارتین هایدگر (1889م)و کارل یاسپرس (1883م) به بررسی و تفحص در افکار و آرای کگور پرداختند و این مکتب به محافل ادبی راه یافت و سپس توسط فیلسوفان فرانسه به پیشوایی گابریل مارسی (1889م) پرچم‌دار اگزیستانسیالیسم مسیحی و سارتر (1980-1905م) رواج یافت و به منتهای قدرت و شهرت رسید و در ادبیات معاصر اروپا تاثیر عمیقی به جای گذاشت. مکتب وجود‌گرایی به هر نوع تبیین عقلی زندگی می‌تازد ومعتقد است که هیچ جبر موروثی در حقیقت انسانی نیست. سارتر می‌گوید: ما آزادیم که انتخاب کنیم و سرنوشت خود را واقعیت و عینیت بخشیم. حال که خدا مرده است، پس لااقل انسانی وجود دارد که وجود او پیش از ماهیت اوست... وی معتقد است که عقل و استدلال طریقه نامطلوب و ناقصی برای زندگی و نیل به معرفت است. بدین ترتیب اگزیستانسیالیسم علیه سنن فلسفی قرن هجدهم که به عقل، مفهومی الهی می دهند به مبارزه برخاسته است. اگزیستانسیالیست ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول: اگزیستانسیالیست‌های مسیحی یا الهی دسته دوم: اگزیستانسیالیست‌های غیر مذهبی.وجه مشترک این دو گروه تنها این است که همه معتقدند وجود مقدم بر ماهیت است، یا به عبارت دیگر، فلسفه را باید از درونگرایی آغاز کرد. با این تفاوت که در اگزیستانسیالیسم مسیحی یافتن من راستین برابر با این معناست که خداوند در فرد به عنوان یک واقعیت ازلی در تجربه درونی فرد ظاهر می‌گردد.اما در اگزیستانسیالیسم الحادی و به خصوص در اندیشه‌های سارتر، مسئله‌ تقدم وجود بر ماهیت مبنای الحاد است، چراکه به نظر او اگر ماهیت انسان مشخص باشد و ما برای انسان فطرت و طبیعت عمومی قائل شویم، در این صورت مفهوم بشر در اندیشه خالق شبیه به مفهوم کارد در ذهن صنعتگر است، به عبارت دیگر منظور او این است که خداوند بشر را بر طبق اسلوب و مفهومی که از او در اندیشه دارد خلق می کند؛درست همچنانکه صنعتگر کارد را بر طبق شکل و اسلوب معینی می سازد. وجود قطعات درخشان ادبی در بطن آثار سنگین فلسفی نشان از در هم تنیدگی فلسفه وجودی و ادبیات دارد. باید مراقب بود که هر ادبیاتی را که اتفاقا نشان دهنده نفوذ به عمق مسائل وجود انسان است «وجودی» نشمریم، و گرنه این خطر وجود خواهد داشت که این لفظ معنای خود را از دست بدهد. اگر می‌خواهیم مبادرت به سخن گفتن در باب تاثیرات فلسفه وجودی در ادبیات کنیم، پس می‌بایست به چیزی مشخص‌تر از همین شباهت‌های مبهم و احتمالا اتفاقی میان فهم انسان بطوریکه در آثار نویسندگان ادبی یافت می شود و فهم انسان بطوریکه در آثار فیلسوفان وجودی یافت می‌شود اشاره کنیم. ما باید خود را محدود به آن دسته از آثار ادبی کنیم که در آن جا اهمیت اساسی به «مضامین تکراری» فلسفه وجودی داده شده است. از نظر جان مک کواری این مضامین تکراری عبارت است از: آزادی، تصمیم، مسئولیت، تناهی، غربت و مرگ. از میان انواع مختلف ادبی می‌بینیم که فلاسفه اگزیستانسیالیست بیشتر به رمان روی آورده‌اند. با توجه به عقیده اگزیستانسیالیست‌ها مبنی بر اینکه انسان ماهیتی از پیش تعیین شده ندارد و موجودی است نامتعین و سیال، بدون تعریف معین و از پیش تعیین شده در نتیجه با شخصیت‌پردازی دررمان سازگاری دارد. فلسفه اگزیستانسیالیسم در غرب شکل گرفت و به کشورهای دیگر از جمله مصر راه یافت و افکار و ایده‌های نخبگان و روشنفکران جامعه را تحت تاثیر قرار داد. راه‌یابی چنین اندیشه های الحادی در کشورهای اسلامی آنهم در ادبیات که بسیار زمینه حساسی است، مشکلاتی برای نسل جوان ایجاد کرده است. لذا مسئله اصلی تحقیق، یافتن مبانی فلسفه اگزیستانسیالیسم در آثار نجیب محفوظ – با تکیه بر رمان «أولاد حارتنا»- و بررسی آن از نگرش ادبیات اسلامی است.نجیب محفوظ، یکی از نخستین و سرشناس‌ترین نویسندگان ادبیات مدرن عرب تلقی می‌شود. او که در بین هفت فرزند خانواده از همه کوچکتر بود، در 11 دسامبر1911م، در ناحیه الجمالیه قاهره مصر، به دنیا آمد و تا شش سالگی یا 12 سالگی در آنجا زیست. نویسندگی را از 17 سالگی آغاز کرد. نخستین رمان او با عنوان بازی‌های سرنوشت، در سال 1939م چاپ شد.محفوظ، که در خانواده‌ای از طبقه متوسط در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های قاهره زاده شده بود، رسالت داشت تا برای بیش از نیم قرن، شور وحرارتی به امیدها و ناکامی‌های ملتش بدهد. مخاطبان اغلب با آثار محفوظ همذات‌پنداری می‌کنند. از اکثر آثار او در سینما، تئاتر و سریال‌های تلویزیونی اقتباس شده است و در مصر و دیگر کشورهای جهان عرب، نام شخصیت‌های داستانش بر سر زبان‌هاست. از سوی دیگر، به رغم آنکه ادبیات محفوظ غرق در واقعیتمسائلبومی است، باعث برانگیختگی حسی جمعی و ماندگار درطبیعت بشری می‌شود که استقبال نسبتا خوبی که در فرهنگ‌های دیگر از آن شده است، خود نشانگر این مسئله است. از سال 1966م، که ترجمه کوچه مدق به عنوان نخستین ترجمه از رمان‌های محفوظ به انگلیسی در آمد، دیگر آثارش در انگلیس و دیگر کشورها وسیعا خوانده شده‌اند. مطالعه رمان‌های محفوظ نشان می‌دهد که آثارش چهار مرحله مشخص را پشت سر گذاشته‌اند. نخستین مرحله (1944- 1939) شامل سه رمان می‌شود که بر مبنای تاریخ مصر باستان نوشته شده‌اند. این رمان‌ها بینش مفیدی برای رشد نجیب محفوظ جوان و مستعد فراهم کرد.در اولین مرحله محفوظ قصد داشت سلسله رمان‌هایی بنویسد که تاریخ مصر دوران فراعنه را از ابتدا تا انتها در برگیرد؛ وی حتی تحقیقات لازم را برای این کار عظیم انجام داد. اما در واقع و ای بسا به خاطر پیشرفت رمان عربی باید گفت خوشبختانه، او به خواست خود از مسیر مورد نظرش منحرف شد و عرصه رمان بعدی او، قاهره جدید (1945)، واقعیت‌های خام آن زمان بود. این خود نشانگر آغاز مرحله دوم نویسندگی محفوظ است که با انتشار شاهکارش، سه گانه قاهره، در سال‌های 1957- 1956 به اوج خود رسید. محفوظ در این دوره از نویسندگی خود، نابهنجاری‌های اجتماعی - سیاسی جامعه خود را با قدرت نقادانه بالا و نیز با بهره-گیری از بهترین تکنیک‌های رئالیسم و ناتورالیسم، بررسی می کند. آن چه از تمام این رمان ها به دست می-آید، تصویر تیره و دلگیر تمام برشی است از جامعه شهری مصر، در طی بیست و اندی سال میان دو جنگ جهانی. با این سه گانه، که اوج دوره رئالیستی- ناتورالیستی نویسندگی محفوظ در این دوره است، مصری‌ها برای همیشه مدیون رمان‌نویس بزرگ خود خواهند ماند چرا که اگر این داستان نامه عظیم، که درآن نویسنده وصف عینی حیات سیاسی، اجتماعی، مذهبی و روشنفکری مصر میان دو جنگ[جهانی] را به دست می‌دهد نوشته نمی‌شد، آن دوره آشفتگی و اغتشاش در زندگی ملتشان، ثبت نشده می‌گذشت. محفوظ، پس از نگارش این سه گانه، که بلافاصله مورد استقبال وسیعی قرارگرفت و موجب جلب توجهی مجدد به آثار قبلی-اش شد، چندین سال، به دلیل نامشخصی، سکوت اختیار کرد؛ پس از آن وقتی محفوظ رمان بعدی خود را به صورت دنباله‌دار در روزنامه الأهرام قاهره در 1959 نوشت، خوانندگان آثارش را غافلگیر کرد. رمان مردم محله ما (که به انگلیسی نیز ترجمه شده است) همچون رمان کودکان جبلاوی، تمثیل منحصر به فردی از تاریخ بشر، از ابتدا تاکنون است. رمان دزد و سگ ها، که در سال 1982 چاپ شد، او را به سوی مرحله سوم رمان نویسی‌اش رهنمون کرد. محفوظ، که دیگر از زاویه رئالیستی - ناتورالیستی به دنیا نمی‌نگریست، این بار نوشتن رمان های کوتاه قوی را با موضوع‌های اجتماعی و اگزیستانسیالیستی آغاز کرد. او به جای ارائه تصویری پر زرق و برق از جامعه، به کنش و واکنش ذهن فرد با محیط اجتماعی پرداخت. از سوی دیگر، در حالی که موقعیت‌های داستان‌ها مبتنی بر واقعیت‌اند، اغلب با پیش نهادن معنایی متعالی، بدان اهمیتی جهان شمول داده می‌شود. در حالی که رمان های رئالیستی محفوظ دادخواستی بودند علیه شرایط اجتماعی مصر قبل از 1952، رمان‌های دهه 60 او بیشتر نقدی آشکار از همان دوره بود. در سال‌های پس از 1967، او از داستان‌های کوتاه سوررئالیستی و نیز نمایشنامه های کوتاه خشک، فشرده و غیر قابل اجرا به رمان‌های آشکارا سیاسی و اجتماعی روی آورد. محفوظ خود از این چرخش در آثارش، آگاه بود. در اواسط دهه 70، باز محفوظ را درحال جست وجوی سبکی جدید می‌یابیم. به نظر می رسد که وقایع ملی دلخراش، او را از راهی که از اوایل دهه 60 در پیش گرفته بود دور ساخت و دیگر نتوانست بدان باز‌گردد. در ادامه مطلب جدولی از مراحل مختلف داستان‌نویسی محفوظ ارائه می‌گردد: تطور روائی نجیب محفوظتاریخی این مرحله از اعمال روایی نجیب محفوظ که مرحله تاریخی- رومانتیک هم نامیده می شود، شامل دوره ای است که سه رمان تاریخی: «عبث الأقدار»، «رادوبیس» و «کفاح طیبه» در آن نوشته شد. مضمون این رمان ها بیان آمال ملت مصر برای برقراری عدالت از دست رفته اجتماعی است. نویسنده در این آثار از جامعه گذشته فرعونی رمزهای بسیاری می گیرد زیرا این دوران تنها دوران شکوفایی مصر در طول تاریخ است. واقعگرایی نقادانه-طبیعت گرایی آثار نجیب محفوظ در این دوره از کارش بازتابی از واقعیت اجتماع است و درعین حال انتقادات خود را هم به اوضاع موجود جامعه اعم از سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بیان می دارد. آثار پدید آمده توسط مولف در این دوره کاری اش که مضمون نزدیک به هم دارند عبارت است از: «القاهره الجدیده»، «خان الخلیلی»، «زقاق المدق»، «بدایه و نهایه» و «سراب».واقعگرایی محض در این مرحله آثار نویسنده شرح حال خانواده های مصری از طبقات متوسط است که در بین سالهای پایانی جنگ جهانی اول تا پایان جنگ جهانی دوم زندگی می کنند. نویسنده در این آثار به وصف عینی حیات اجتماعی، سیاسی، مذهبی و روشنفکری مصر میان دو جنگ جهانی می پردازد. ثلاثیه نجیب محفوظ که شامل سه اثر: قصر الشوق، بین القصرین و السکریه است ابداع ادبی این دوره از فعالیت نویسندگی اوست. تأملی-فلسفی این دوره از آفرینش ادبی نویسنده که پس از پنج سال توقف کار او شروع می شود، در بر گیرنده موضوعات فکری- فلسفی و دغدغه های انسانی عام است. اولین اثر نویسنده در این مرحله از کار کتاب جنجالی «أولاد حارتنا» است. این مرحله از نویسندگی نجیب محفوظ با اعمالی همچون: «اللص و الکلاب»، «السمان و الخریف»، «الطریق»، «الشحاذ»، «ثرثره فوق النیل» و «میرامار» ادامه می یابد. ازبین رمان‌های فلسفی نجیب محفوظ رمان «أولاد حارتنا» برای بحث و بررسی انتخاب شده است که در ادامه مواردی از بروز اندیشه‌های فلسفه اگزیستانسیالیسم، بخصوص شاخه الحادی آن را در این رمان ذکر می‌کنیم: 1-2-2- اهداف تحقیق- آشنایی با مکتب فلسفی اصالت وجود و اصول و مبانی شناخته شده آن - استخراج مبانی این فلسفه از آثار نویسنده مصری نجیب محفوظ- نقد و بررسی آرای وجودی محفوظ با نگرش اسلامیاین پژوهش در پی بررسی آثار نویسنده مصری نجیب محفوظ و استخراج نشانه‌های فلسفه وجود‌گرایی از آن می‌باشد، که در این راه با تکیه بر رمان «أولاد حارتنا» پیش می‌رود.1-2-3 سوالات تحقیق1) کدام یک از آثار محفوظ ردپای آثار و نشانه های اگزیستانسیالیسم هست و چرا؟2) خواستگاههای شکل گیری این نوع اندیشه ها در آثار محفوظ چه بوده است؟3) در آثار نجیب محفوظ با کدام نوع از اگزیستانسیالیسم مواجهیم و چرا؟4) مهمترین انتقاداتی که بر این اثر وارد است کدامند؟5) از دیدگاه نگرش اسلامی چه نقدی بر اگزیستانسیالیسم محفوظ وارد است؟1-2-4 فرضیه‌ها1) مبانی این فلسفه در اکثر آثاری که نویسنده در مرحله چهارم از نویسندگی خود پدید آورد، مشهود است که در این تحقیق رمان «أولاد حارتنا» مورد بررسی قرار می‌گیرد. در أولادحارتنانویسنده سعی دارد به طرح قضیه مرگ خدا که اولین بار توسط نیچه فیلسوف شهیر آلمانی مطرح شد بپردازد و نه تنها فنای پروردگار را توجیه کند بلکه او را به ظلم و کوتاهی در مورد بندگان متهم کند. جبلاوی در این داستان در قصر خود نشسته است و به راحتی تنها به ستم‌هایی که به فرزندانش روا می‌شود می‌نگرد همچون کسی که در سینه دلی ندارد و سنگدل است. 2) مطالبی را که در آثارنجیب محفوظ با آن مواجهیم، نمی‌توان ابداع ادبی نامید، بلکه یک خط فکری ثابت است که که از همان پیدایش اولین آثار او در اعمالش مشهود است. او سعی در ارائه تصویری جدید از جهانی بدون پروردگار را دارد و همگان را به پذیرش این تصویر دعوت می‌کند. خدایی که آفرینش این جهان را انجام داده است و سپس همگان را به حال خود واگذارده است.به نظر می‌رسد عوامل شکل‌گیری این گونه تفکرات در ذهن این نویسنده بزرگ جهان عرب، آشنایی او با نظریات فیلسوفان غربی و بخصوص تاثیرپذیری او از سردمداران وجود‌گرایی الحادی همچون سارتر باشد، همچنانکه خود او در مصاحبه‌ای اعلام می‌کند درست است که قبل از ارائه این نظریات سفری به مغرب زمین نداشته است و از نزدیک در جهان روشنفکران غربی قرار نگرفته است، اما این دلیل بر عدم تاثیر‌پذیری او نمی‌باشد.3) در آثار نجیب محفوظ با توجه به وجود عناصری همچون آزادی، مسئولیت، دلهره و احساس غربت و وانهادگی - که موارد آن در طول تحقیق ذکر می گردد- با اگزیستانسیالیسم الحادی مواجهیم.4) این اثر از بدو پیدایش خود مورد انتقادات شدیدی بویژه از جانب الهیون و شیوخ الازهر قرار گرفت و حتی تا مدت مدیدی اجازه چاپ نداشت. از نظر اغلب نقاد و صاحب‌نظراناین رمان سرشار از اندیشه های الحادی و کفر‌آمیز است و نویسنده در سرتاسر آن سعی دارد حس وانهادگی انسان را به تصویر بکشد و اثبات کند که خداوند پس از خلقت انسان‌ها دیگر توجهی به آنان ندارد.5) بسیاری از نویسندگان و ادبایی که دارای دیدگاه و نگرش اسلامی بودند «أولاد حارتنا» را توهین و جسارت به خداوند متعال و پیامبر اکرم(ص) دانسته‌اند. از دیدگاه آنان تشابهی که نویسنده بین خداوند و پیامبران و شخصیت‌های داستان قائل شده است، حتی در برگزیدن نام شخصیت‌ها نیز پیداست. نجیب محفوظ از نگرش اسلامی نویسنده ملحدی است که پا را بسیار فراتر از حد مجاز گذاشته است. 1-2-5- پیشینه تحقیق- پایان نامه کارشناسی ارشد، زبان و ادبیات عرب «انعکاس دین و مظاهر آن در رمان‌های نجیب محفوظ»، فرامرزمیرزایی، به راهنمایی دکتر صادق آیینه‌وند، دانشگاه تربیت مدرس 1371: در این رساله چگونگی انعکاس مسایل دینیدر آثار نجیب محفوظ در دو فصل بررسی می‌گردد.- پایان نامه دکتری تخصصی، زبان و ادبیات عرب «بررسی رئالیسم درادب واقعی انتقادی نجیب محفوظ»، صلاح الدین عبدی، به راهنمایی دکتر کبری روشنفکر، دانشگاه تربیت مدرس 1381: این رساله در سه فصل تنظیم شده است که مکاتب ادبی اروپا و مکاتب ادبی جهان عرب، ویژگی‌ها و عناصر داستان و بررسی کارهای داستانی قبل از نجیب محفوظ و زندگینامه او و رئالیسم در ادب واقعگرایی انتقادی نجیب محفوظ را مورد بررسی قرار می‌دهد.- پایان نامه دکتری تخصصی، زبان و ادبیات عرب «رئالیسم اجتماعی در آثار نجیب محفوظ و محمود دولت آبادی»، جواد اصغری به راهنمایی دکتر عدنان طهماسبی، دانشگاه تهران،- «الدین و العصر فی أدب نجیب محفوظ»: د. محمود موعد، رساله دکترا، سوربون، پاریس 1978.- «روای? أولاد حارتنا لنجیب محفوظ، قیمتها من حیث هی أدب و موشّر إلی الحال? الراهن? للعاطف? الدینی? فی مصر»: فیلیپ استوارت، دانشگاه اکسفورد 1963.آثار نجیب محفوظ از جنبه‌های مختلفی هم‌چون نقد اجتماعی، فمینیستی، دینی و... مورد بحث و بررسی قرار گرفته است اما تا‌کنون فلسفه اگزیستانسیالیسم و مسائل وجودی مطرح شده در آثار او کمتر مورد توجه بوده است. البته در کتاب‌ها و آثار مذکور و هم‌چنین در بسیاری از آثار دیگر، به صورت پراکنده به نگرش وجودی محفوظ و ظهور مبانی و نشانه‌های این فلسفه در آثار مختلف او اشاراتی شده است اما با بررسی بیشتر کتاب‌ها و آثار پژوهشی معلوم شد که تا‌کنون فعالیت مدون و منسجمی در این زمینه صورت نگرفته است.1-2-6- ضرورت انجام تحقیق و جنبه جدید بودن و نوآوریبا بررسی‌های صورت گرفته ازجمله مراجعه به کتابخانه‌های دانشگاه‌های مختلف وجستجو در سایت‌های متعدد، تاکنون تحقیقی مجزا که به بررسی آثار نویسنده مصری،نجیب محفوظ در زمینه استخراج اصول و مبانی فلسفه اگزیستانسیالیسم پرداخته باشد، یافت نشده است و پایان‌نامه‌ای در این خصوص کار نشده است. در نتیجه با توجه به کارهای تحقیقاتی پیشین انجام یک تحقیق جامع ضروری به نظر می‌رسد تا خلأهای موجود را بپوشاند و ضمن معرفی شخصیت و آثار نویسنده،رویکردهای اگزیستانسیالیستی یا وجودی او را بیان کند و به نقد اسلامی آن بپردازد و با بهره‌گیری از داده‌های سابق تحلیلی جدید ارائه داده و نقاط ضعف و قوت آنها را نشان دهد. نگارنده سعی کرده ابتدا با توجه به اصول و مبانی پذیرفته شده فلسفه اگزیستانسیالیسم این اصول را از کتاب مورد بحث استخراج و تبیین و تشریح کرده و از هر یک نمونه‌هایی را ذکر کند و با این پژوهش زمینه‌ای برای تحقیقات گسترده‌تر در این عرصه فراهم سازد. 1-2-7- مواد و روش انجام تحقیقاین تحقیق با مطالعات کتابخانه‌ای وتجزیه وتحلیل داده‌ها به روش توصیفی - تحلیلی صورت می‌گیرد. با مطالعه رمان «أولاد حارتنا» که مرتبط با موضوع مورد بحث است، اصول و مبانی فلسفه اگزیستانسیالیسم در آثار نجیب محفوظ که شامل (آزادی و اختیار، تصمیم و مسئولیت، احساس غربت و بیگانگی، یاس و مرگ) بررسی می‌گردد و بر طبق ادبیات اسلامی مورد نقد واقع می‌شود. گرد آوری مطالب از کتب مختلف، مقالات پژوهشی و اینترنتی صورت گرفته است. در ابتدا تعاریف مربوط به فلسفه اگزیستانسیالیسم، نویسنده و کتاب مورد نظر ارائه می‌گردد و سپس مبانی این فلسفه به شیوه توصیفی تحلیلی از رمان «أولاد حارتنا» استخراج می‌گردد. آنچه در این پژوهش و در طی هر فصل بدان پرداخته می‌شود به شرح زیر است: فصل اول همانند دیگر پژوهش‌های دانشگاهی، شامل مبانی تحقیق شامل طرح مسئله، سوالات و فرضیه-ها، مفاهیم و تعاریف این تحقیق و روش پژوهش و منابع اصلی آن می‌باشد. بنابراین در این فصل به تعریف فلسفه اگزیستانسیالیسم، نجیب محفوظ و أولاد حارتنا پرداخته شده است. در فصل دوم به بررسی فلسفه وجودی، معرفی مبانی آن، چگونگی راهیابی این تفکرات به آثار نجیب محفوظ می‌پردازیم و در فصل سوم پس از تحلیل و بررسی رمان أولاد حارتنا، به استخراج مبانی فلسفه وجود-گرایی از آن پرداخته و بیان می‌داریم که با توجه به نگرش اسلامی چه نقدی بر آنها وارد است.1-2-8- مشکلات تحقیق کتابخانه‌های مورد استفاده پژوهشگر در ایران کتابخانه مرکزی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، تربیت معلم تهران، علامه طباطبایی و فردوسی مشهد بوده است که با وجود کمک فراوان به جمع‌آوری مطالب مورد نظر، به هیچ وجه کافی نبود و منابع الکترونیکی، از جمله مقالات موجود در پایگاه‌های اطلاع‌رسانی آن‌لاین پیوسته به کتابخانه مرکزی دانشگاه تربیت مدرس تکمیل کننده آن بود.امید است که این تحقیق که گامی است هر چند کوچک در راه علم و دانش مقدمه‌ای باشد برای تحقیقات گسترده‌تر و کامل‌تر و زمینه را برای آشنایی هر چه بیشتر صاحب‌نظران با فلسفه و مکاتب فلسفی جدید فراهم کند.1-3-تعاریف و مفاهیم1-3- 1فلسفه اگزیستانسیالیسم: این مکتب برای اولین بار در فرانسه پیدا شد و ژان پل سارتر اولین پیشگام در این زمینه محسوب می‌شود. به عقیده پیروان این مکتب انسان در همه امور آزاد است و هیچ چیزی یافت نمی‌شود که محدود کننده او باشد. آزادی انسان ذاتی است و انسان در همه چیز مختار است. وقتی که این مکتب به ادبیات وارد می‌شود، تلاش برای به تصویر کشیدن همین آزادی، اختیار و آزادی اندیشه انسان را دارد و اینکه انسان آزاد است هر طور که بخواهد بیاندیشد و عمل کند. اصول و مبانی این مکتب عبارت است از: آزادی و اختیار، تصمیم و مسئولیت، احساس غربت و بیگانگی و یاس و مرگ.مضمون اختیار و آزادی در آثار تمامی نویسندگان وجودی حاضر است. اگزیستانسیالیسم به آزادی انسان توجه ویژه‌ای دارد و او را در انتخاب آزاد می‌داند و از همین آزادی در انتخاب است که مسئولیت پیدا می-شود. او خالق فعال و سازنده مسیر خویش است.انسان آزاد است تصمیم بگیرد و انتخاب کند و این دو خاصیت تفکیک ناپذیر از انسان برای او مسئولیت ایجاد می‌کنند، پس انسان مسئول است، چون آزاد است و آزاد است چون مسئولیت دارد. انسان باشنده‌ای است در میان امکان‌های گوناگون و ناگزیر از برگزیدن، برگزیدنی که چه بسا خطر کردن و دل به دریا زدن است؛ چرا که او ساخته همین گزینش‌هاست. انسان همواره در وضعیتی معین و در شرایطی است که خود، آنها را انتخاب نکرده و پدید نیاورده است؛ ولی با این همه می تواندآنها را بپذیرد، بر عهده گیرد، و در راه ساختن خویش به کار گیرد. انسان از آزادی مطلق برخوردار است. همراه با این آزادی مسئولیت نیز وجود دارد. فرد نمی‌تواند اوضاع و احوال طبیعی، محیط اجتماعی یا وراثت را مسئول اعمال خویشتن قرار دهد. همچنین نوشته‌های نویسندگان فلسفه وجودی سرشار است از اشارات به تصمیم و انتخاب.از نظر فیلسوف وجودی موجود انسان خودش را بیشتر با تصمیم‌هایش به کمال می‌رساند. تصمیم‌هایی که ممکن است دردناک باشند، به دلیل آنچه که این تصمیم‌ها از زندگی او قطع می‌کنند... هر تصمیم تصمیمی است در برابر یک تصمیم دیگر و همچنین برای یک تصمیم دیگر؛ و هر تصمیم دامنه امکان‌هایی را که برای تصمیم‌های آینده باز خواهند بود محدود می‌کند. تاکید بر تصمیم، فیلسوفان وجودی را بر آن می‌دارد که عملی را که در آن از عنصر تصمیم آگاهانه و حتی زجرآور اثری نیست عملی بی‌قدر بدانند. عادت و رسم، شیوه‌های معهود و معمول انجام دادن امور، از این حیث که در زیر سطح عمل حقیقتا انسانی قرار می‌گیرند به انتقاد گرفته می‌شوند. غربت عبارت است از بیگانگی موجود (انسانی) با عمق هستی خود. او خودش نیست بلکه صرفا صفری است در وجود توده‌ای انبوه، یا دنده‌ای در نظام هستی یا هر چیز دیگری از این نوع. احساس بیگانگی در این دنیا منشأ در اضطراب دارد. وقتی فرد دلیلی بر هستی خود نمی‌ببیند، در این دنیا احساس بیگانگی می‌کند. او خود را از دیگر اشیا و افراد جدا حس می‌کند. خلاصه فرد به صورت وصله ناجوری است که محلی مناسببرای خود نمی‌یابد. یکی دیگر از جنبه‌های اساسی ادبیات اگزیستانسیالیستی این است که همیشه مرگ بر صحنه حیات سایه افکنده است. نویسنده اگزیستانسیالیست که قادر نیست در زندگی مفهوم عمیقی بیابد و کوشش‌های خلاقه انسانی را موجب فراموشی یا تخفیف وحشت مرگ نمی‌پندارد، به تجلیل مرگ دست می‌زند و آن را مقدر کننده حیات می‌شمرد و بدین وسیله به ترسی که از مرگ دارد جنبه رومانتیک و صوفیانه‌ای می‌دهد. 1-3-2 نجیب محفوظ:نجیب محفوظ متولد 1911م در شهر قاهره است. پس از پایان تحصیلات متوسطه به تحصیل در رشته فلسفه پرداخت. بعد از فارغ‌التحصیل شدن به کار در اداره دانشگاه مشغول شد. مدت‌ها کارمند دولت بود، بعد به نوبت رئیس اداره هنرهای زیبا و مدیر سازمان صنعت فیلم در مصر شد. وی همچنین سال‌ها عضو هیئت تحریریه روزنامه الاهرام بود.نجیب محفوظ برنده مهم‌ترین جایزه دولتی به خاطر فعالیت‌های ادبی است. او نویسنده، تریولوژی (رمان-های سه گانه) ایست که هرکدام نام یکی از کوچه پس کوچه‌های قاهره را بر خود دارند. نجیب محفوظ برجسته‌ترین چهره ادبی در میان نویسندگان عرب است. در سال 1990م جایزه ادبی نوبل را نصیب خود کرد.1-3-3 أولاد حارتنا: رمانی از نجیب محفوظ است که در میان داستان‌های بلند عربی جایگاهی والا را به خود اختصاص داده است و مورد استقبال بسیاری قرار گرفته است. این داستان بلند ابتدا در سال 1959م بصورت داستان‌های دنباله-داری در روزنامه الأهرام چاپ می‌شد.نشر این داستان مخالفت بسیاری از شخصیت‌های مذهبی مصر را برانگیخت؛ تا اینکه سرانجام نشر این کتاب در مصر ممنوع شد. این کتاب نخستین بار در سال 1962م در لبنان چاپ شد. «فلیب استوارت» آن را به انگلیسی برگرداند و این کتاب شهرتی جهانی پیدا کرد. سرانجام در اوایل سال ????م، رمان «أولاد حارتنا» با مقدمه‌ای از احمد کمال ابوالمجد به چاپ رسید. أولاد حارتنا یا در حقیقت همان مردم دنیا- زیرا محله همان دنیاست- داستان زندگی است، داستان هبوط آدم از بهشت و آغاز خلیفه‌اللهی‌اش بر روی زمین. نویسنده داستان خود را از جایی شروع می‌کند که محله یا همان دنیا خالی از سکنه است و تنها یک خانه که آن هم محل سکونت «جبلاوی» بزرگ محل است در آن قرار دارد. جبلاوی صاحب چند فرزند است که هر یک از آنها نماینده یکی از پیامبران اولوالعزم و یکی از آن-ها نماینده ابلیس است که طی ماجرایی از منزل پدری طرد می‌شود که اشاره به خروج ابلیس از بهشت دارد و ادامه قصه که طبق قصه آفرینش ادامه پیدا می‌کند.1-3-4- رمان و تعهد آن به جامعه«رمان روایت منثور داستانی است که با تکیه بر تخیل توالی حوادث زندگی واقعی را با رشد و گسترش اعمال و افکار شخصیت نشان می‌دهد» . قالب رمان بخاطر ویژگی‌هایی که دارد بیش از هر نوع ادبی دیگری مورد توجه بوده و به سبب انعطاف‌پذیر بودن و ارتباط آن با زندگی انسان در همه ابعاد آن طرفداران و هواخواهان زیادی را به خود جلب کرده است. از جمله نداهایی که ادبیات غربی در کوشش‌های اخیر خود سر داده بود، به کار گرفتن ادبیات در خدمت مردم بود که این روح به جوامع عربی رخنه کرد. آن‌ها دریافتند که برای جبران عقب ماندگی فاحش از قافله تمدن، مردمی کردن ادبیات ضرورتی تام دارد، بنابراین به میراث ادبی خود رجعتی دوباره کردند تا درمان دردهای خود را در آن بیابند؛ ولی آن را فاقد خصوصیاتی که انتظارش را داشتند یافتند. میراث ادبی کهن عرب بیشتر ادبیاتی اشرافی بود که پیرامون افتخارات پادشاهان و حکمرانان می‌گشت و یا اینکه به ادبیاتی تعلیمی اختصاص داشت که گرچه ارزش آن محفوظ بود ولی بیشتر بر جنبه‌های فردی تکیه شده بود و توانایی متحول ساختن جامعه از آن نمی‌رفت. در عین حال این میراث کهن در برخی موارد، الگوهای برجسته‌ای ارائه کرد که نیاز به بازپروری و جلا دادن آن از گرد و غبار گذر ایام احساس می‌شد. بی‌گمان هنر رمان یکی از جذاب‌ترین هنرها به شمار می‌رود. تفسیر رمان از جامعه در مجموع به حقیقت نزدیک است چرا که ادبیات منثور به طور اعم و رمان به طور اخص برای «تعهد» مناسب است و به دعوتی برای «آزادی» مبدل می‌شود که با تمام توجه به اینکه از تمامی هنر مایه می‌گیرد، به نوع ملایم‌تری از توصیه و راهنمایی اجتماعی تغییر شکل می‌دهد.در یک نگاه می‌توان رمان را به سه دسته تاریخی، اجتماعی و فلسفی تقسیم کرد. رمان‌های تاریخی رمان-هایی هستند که در مورد تاریخ عرب و اسلام نوشته می‌شود و در مورد اشخاص برجسته و تاریخی و سلسله حوادث و رویدادها بحث می‌کند. در ادبیات عربی دو نفر در این زمینه معروف‌ترند: «جرجی زیدان» و«معروف الأرناووط».رمان‌های اجتماعی به توصیف حوادث تاریخی با توجه به روابط سنتی و خانوادگی که بین افراد و گروه‌ها است می‌پردازد و بطور عموم متصف به واقع‌گرایی است.رمان اجتماعی خود به سه دسته منطقه-ای، عمومی و شخصی تقسیم می‌شود. در رمان‌های اقلیمی یا منطقه‌ای مصدر نویسنده از یک منطقه یا یک کشور معین سرچشمه می‌گیرد. نجیب محفوظ در زمره این دسته از نویسندگان قرار دارد. رمان‌های عمومی، رمان‌هایی است که اختصاص به منطقه یا کشور خاصی ندارند؛ مانند رمان‌های «یعقوب صروف» . اما رمان‌های اجتماعی شخصی که بر گرفته از یک تجربه شخصی است و دارای یک صبغه عاطفی است و در زمره رمان-های رومانتیکی قرار دارد و رمان «الأجنحه المتکسره» (بال‌های شکسته) جبران خلیل جبران در این راستا می‌باشد. رمان فلسفی هم رمانی است که مرکب از مسائل فکری و اجتماعی است. مانند «حی بن یقظان» ابن طفیل و «قصه الإنسان و الحیوان» در نامه‌های أخوان الصفا. و در ادبیات معاصر رمان‌های «فرح أنطوان» ترکیبی از این دو نوع بود؛ مانند «المدن الثلاث» و «أورشلیم الجدیده».این یک بخش اجتناب‌ناپذیر از تعهد و وظیفه رمان‌نویسی است که نه تنها به ارائه دادن و عرضه کردن این طرح خلاقه هنری گزارشگرانه و آزادکننده دست می‌زند، بلکه از جماعتی انسان‌های آزاد پشتیبانی می‌کند. اگر او خوب می‌نویسد در سایه خودآگاهی کم یا بیش چنین خواهد کرد. 1-3-5- رمان مصریجوامع عربی که در اواخر قرن هجدهم با جهان غرب و مظاهر تمدن جدید آن برخورد کرده بودند، تاثیرات عمیقی از فرهنگ غربی دریافت کردند. در این میان مصر به علت شرایط خاصی که پس از ناپلئون در آنجا حاکم گشته بود، بیشتر در معرض این تاثیرات قرار گرفت. در ادبیات معاصر عرب رمان جایگاه ویژه ای برای خود باز کرده است. رمان نویسان عرب بویژه مصریان با تلاش گسترده خود آنرا در میان دیگر ملل عرب زبان گسترش دادند و بالاخره از طریق این هنر ادبی، جایزه نوبل را از آن خود کرده و ادبیات خود راجهانی کردند. نجیب محفوظ رمان نویس بزرگ مصر یکی از نویسندگانی است کهتوانست در میان نویسندگان بزرگ رمان در سال 1988م به جایزه ادبی نوبل دست یابد.تا قبل از آن، سالیان دراز برخی از روشنفکران افراطی مصر هنر رمان نویسی را پر حرفی ای برای شکم سیرها می‌دانستند ولی تقریبا همزمان با حضور نجیب محفوظ در عرصه ادبیات، این وضع تا حدودی بهبود یافت و حتی از سال 1943م در مصر جایزه ای برای بهترین رمان سال اختصاص یافت... «در رمان توقف لحظه به لحظه را که از خصوصیات قصه کوتاه است می‌یابیم. همچنین تحلیل و نقدی را که در مقاله هست می‌یابیم. گفتگو و اصل دراماتیکی که در نمایشنامه هست را می‌بینیم و گستردگی و فراخی در رمان وجود دارد که می‌توان در آن تعبیر شاعرانه داشت و خیال شاعرانه را پرواز داد. در رمان حتی امکانات وسایل تعبیری جدید مثل رادیو و سینما هم هست. در حالیکه در همه اشکال فنی دیگر مجال بیان و تعبیر فنی محدود است و هنرمند نمی‌تواند از حد خاصی فراتر رود اما رمان یک فن ادبی بی مرز است. رمان یک فن ادبی بی نظیر است». 1-3-6- مسئله تعهد در مکتب ادبی اگزیستانسیالیسمنویسندگان وجود‌گرا در طول سالیان متمادی مشاهده کردند که رمان تقریبا یکنواخت و منحصر به موضوع خاصی شده است، یعنی جز از عشق و تجلیات ملکوتی و روحانی و احیانا برای تحریک خواننده از تظاهرات جسمانی و شیطانی آن صحبتی در رمان نیست. در نتیجه بر آن شده‌اند که این بنا را با اتکاء به فلسفه اساسی خود زیر‌و‌رو نموده و شالوده جدیدی در هنر نویسندگی بریزند که از تخیلات محض فارغ و حتی-الامکان نمونه‌ای از کشمکش بشر با پیشامدها و اتفاقات و از همه بالاتر وجود باطنی خودش باشد.ژان پل سارتر در این باره چنین می‌گوید: اگر ادبیات همه چیز نباشد هیچ خواهد بود. این تعریف من از تعهد است. ادبیات ارزشی نخواهد داشت اگر آن را به امری معصوم در حد ترانه‌ها کاهش دهید. اگر هر عبارت نوشته شده به تمامی جنبه‌های انسانی و اجتماعی مرتبط نشود دیگر معنایی نخواهد داشت. ادبیات یک دوران یعنی دورانی که با ادبیاتش رهبری می‌شود.همانطوریکه از فحوای سخن سارتر پیداست، اگر معنای همه چیز امری فراگیر باشد که بیان تمامی احساس-ها و اندیشه‌ها باشد و پاسخی برای هر پرسشی، باید گفت که ادبیات همان هیچ چیز است. زیرا چنان امر فراگیری در این دنیا یافتنی نیست. گفتن اینکه هر عبارت نوشتاری یا یک متن یا حتی یک گفتمان، باید به تمامی جنبه‌های انسانی و اجتماعی مرتبط شود یک خواست ناممکن و نامعقول است. ادبیات متعهد یعنی نوشتن متنی اصیل که نویسنده به آن اعتقاد دارد آن را به حقیقت نزدیک می‌داند و کارش را چونان آزمون آزادی خویش پیش می‌برد. البته پر واضح است که معیار سارتر نمی‌توانست بیان حقیقت چنان که به نظر نویسنده جلوه کرده باشد. بلکه باید حقیقتی عینی در میان باشد که بنا بر آن حق و ناحق تشخیص داده شوند و این همان منظور سارتر از تعهد نویسنده است. «از اوایل قرن بیستم رمان مصری به شکل غربی آن ارتباط یافت و پیشتازان این فن در مصر به تقلید از نوع اروپایی آن پرداختند و بر خلاف آنکه واقعیتی که از آن سخن می‌گفتند واقعیت عربی بود، اما این‌ها آن را به همان شکل غربی ارائه کردند و در نتیجه واقعیت زندگی عربی و به خصوص مصری با این شکل ارائه به تعارض رسید. بویژه اینکه طبیعت شرایط اجتماعی- تاریخی جامعه عربی با شرایطی که رمان غربی را پرورش می‌داد، بسیار متفاوت بود و از اینجا بود که برخی نویسندگان احساس کردند که بین دعوت آنها به ملیت مصری و احیاء علوّ و مجد گذشته و بین تقلید آن‌ها از داستان‌نویسی در غرب تناقض وجود دارد». به عقیده دکتر فواد زکریا، اینکه می‌گوییم مردم ما در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شیفته تمدن غربی شدند درست است چرا که در مقابل فرهنگ جدیدی قرار گرفتند که قدرتمند، متحرک و در حال رشد و پیشرفت سریع بود و هر روز دستاورد تازه‌ای داشت. اما فرهنگ ما دچار جمود و تحجر بود و در مرحله‌ای به سر می‌برد که هیچگونه تغییر و تحولی را نمی‌پذیرفت. اختلافات بین این دو فرهنگ به منتها درجه خود رسیده بود و در عین حالی که فرهنگ عربی-مصری مسیر انحطاط و عقب‌نشینی را طی می‌کرد فرهنگ اروپایی در راه تکامل و پیشرفت بود و از تاثیر‌‌پذیری‌ها هیچ گریزی نبود. می‌توان گفت که مکتب اگزیستانسیالیسم بیش از هر مکتب بیگانه دیگری بر افکار و آثار نویسندگان معاصر ما تاثیر گذار بوده است. و بی شک رواج این فلسفه در فرانسه و در دیگر کشورهای غربی پس از جنگ جهانی دوم یکی از علل اساسی تاثیرپذیری نویسندگان عربی از این مکتب می‌باشد. در آن هنگام نویسندگان عرب در گرایش خود به مکاتب مختلف ادبی به سه دسته تقسیم می‌شدند: دسته اول افرادی بودند که دیدگاه سنتی-دینی داشتند. آنها پایبند به میراث قدیم خود و آداب و سنن گذشته بودند. گروه دوم افرادی بودند که از مکاتبی مثل مارکسیسم و کمونیسم در نوشته‌های خود الگو می‌گرفتند و افکار مشاهیری همچون سارتر و آلبر کامو در محافل آنان که اغلب جوانانی تحصیل کرده بودند رواج داشت. دسته سومی هم وجود داشتند که افکارشان آمیخته‌ای از این دو طرز تفکر بود. اما ایجاد آمیختگی بین این دو موضوع بسیار دشوار بود زیرا ازطرفی قومیت و میراث آنها، آنها را به سوی تعهد، هدفمندی، خوش بینی و امید به آینده دعوت می‌کرد و از سوی دیگر تفکرات جدید همچون فلسفه اگزیستانیسالیسم از عناصری مثل یاس، اضطراب، دلهره، گوشه نشینی، احساس غربت، تنهایی و تفکر در مورد مرگ فرا می‌خواند. دکتر حسام الخطیب در این باره می‌گوید: «نویسندگانی که در این شرایط قرار گرفته بودند، از سویی در پی حفظ ارزش‌های موروثی خود بودند و از سویی دیگر علاقه به بهره‌گیری از مسایل فرهنگی جدید داشتند. گویا آنها از یک تعهد داخلی برخوردار بودند که قید و بند فکری خاصی نداشت و بهترین راهی که در مقابل آنان قرار داشت، فلسفه اگزیستانسیالیسم بود که همه فلسفه‌های موجود آن زمان را رد می‌کرد و یک فلسفه به تمام معنا انسانی بود». به گفته دکتر مندور: «مکتب اصالت وجود به رهایی ازارزش‌های کهنه و قدیمی دعوت می‌کند و طبیعی است که ادبای ما از این دعوت استقبال کنند بخصوص جوانان ما که در عصری قرار دارند که در آن دعوت به کنار گذاشتن اوضاع فاسد قدیمی بسیار است و هموطنان ما باید از قید و بندهای بسیاری رها شوند. البته چیزهایی از قدیم هم هست که باید باقی بماند مثل دین و این حقیقتی است که نه تنها دینمداران و اخلاقیون آن را تایید می‌کنند، بلکه فلاسفه و متفکران بزرگ هم که در آزادی اندیشه به اقصی حد آن رفته-اند هم همین را می‌گویند». اگزیستانسیالیسم، پوزیتیویسم و فلسفه تحلیلی سه جریان معاصرند که وسیعا بر بشر امروز تاثیر نهاده‌اند. ویژگی مشترک این مکاتب این است که به تاریخ فلسفه اعتقادی ندارند، تو گویی که مطالعه تاریخ فلسفه دردی را دوا نمی‌کند باید مستقیما با دغدغه‌های بشر معاصر مواجه شد و گذشته‌گرایی کاری عبث و مهمل است. 1-3-7- ادبیات اسلامیادبیات اسلامی عنوان عام و فراگیری است که تقریبا همه تلاش‌های مرتبط با ارائه نظر‌گاه‌های اسلامی را در حوزه ادبیات در بر می‌گیرد و با آنکه این امر تاریخ و سابقه‌ای طولانی و مستمر دارد، در عصر حاضر و با هجوم توفنده و بی‌مهار الگو‌های ادبی مبتنی بر مبانی نظری و ساختار‌های مکاتب مختلف هنری، ادبی و به ویژه فکری و فلسفی غیر دینی یا غیر معنوی و یا حتی مبتنی بر معنویت‌های مخرّب و ناکارآمد به جهان اسلام، عده‌ای از دلسوزان و دردشناسان بر آن شدند، الگو‌هایی را برای سالم‌سازی این دستاورد‌ها ارائه دهند و به این صورت از شدت آفات و پیامد‌های ناگوار و نا‌مطلوب آن‌ها بکاهند. بنابراین «ادبیات اسلامی» به مثابه یک اصطلاح جدید بیانگر الگو یا راهکار نوینی برای ارائه آثار و تولیدات ادبی به شمار می‌رود که تا‌کنون نه تنها در سطح جهان اسلام، بلکه در سراسر جهان، آثار مفید و مبارکی ر ا پدید آورده است که از مهم‌ترین آن‌ها اظهار نظر‌های فنی و سنگین ناقدان و ارزیابان ادبی موافق و مخالف درباره آن است. منظور از ادبیات اسلامی، ادبیاتی است که روح اسلام در آن جریان دارد، در خدمت تحقق آرمان‌های اسلامی است و پیش به سوی اهداف و اغراض آن در حرکت است. اکنون دیگر ادبیات تنها به مثابه یک عامل سرگرم کننده نیست که در قالبی زیبا و با بهره‌گیری از الفاظی دلنشین، تنها کارکردش زدودن مشغله‌های فکری و هم و غم مردم باشد. اکنون موضوع اصلی ادبیات و قصد و غایت آن دچار تغییرات اساسی شده است. امروزه رسالت ادبیات اسلامی این است که اسلام را به شکل تجارب انسانی متنوعی که ایده و تفکر اسلامی در آن به زیور تمدن و روح عصر جدید آراسته شده است، به مخاطبین خود ارائه کند. موضوع اصلی ادبیات در روزگار امروز، انسان و مسائلی است که با آن درگیر است. برخی از ادبای اسلامی هم‌چون نجیب الکیلانی ، ادبیات اسلامی را در زمره مکاتب ادبی – هنری غربی هم-چون کلاسیسم و رومانتیسم و ... قرار داده‌اند. این مسئله از دو جهت برای ادبیات اسلامی سودمند است: از یک سو نشانگر این امر است که ادبیات اسلامی با هیچ‌یک از این مکاتب سر و کاری ندارد و از ابزار و وسایل تعبیری آن هیج استفاده‌ای نمی‌کند و از سوی دیگر نشان از آن دارد که مفهوم «ادبیات اسلامی» در حدی است که می‌توان به عنوان یک قالب ادبی - هنری مستقل از آن یاد کرد.
منابع دیجیتالی مرتبط :
نسخه PDF
نویسنده :
مهدیه خیری راوری
زبان :
فارسی
منبع اصلی :
http://ganj.irandoc.ac.ir/articles/658649
جنس منبع:
متن
پایگاه :
پایان نامه های ایرانداک2
یادداشت :
نوع منبع :
رساله تحصیلی
مشخصات کامل اثر
منابع مرتبط :
ثبت نظر
ارسال