1. فتح مبین یک عارف با برپا شدن قیامت او در این نشئه چه ارتباطى دارد؟ 2. مظهر تجلى ذاتى حق شدن یعنى چه؟ | کتابخانه مجازی الفبا

1. فتح مبین یک عارف با برپا شدن قیامت او در این نشئه چه ارتباطى دارد؟ 2. مظهر تجلى ذاتى حق شدن یعنى چه؟

1. فتح مبین که ملازم با تجلى صفتى است، از جهاتى به بحث ولایت و فنا و... مربوط است و با تبیین اقسام ولایت و اسفار چهارگانه‏ى عرفا و مراتب فنا و مراحل قیامت شخص، روشن خواهد شد که فتح مبین ملازم با ظهور توحید افعالى و صفاتى است و در این مرحله گر چه قیامت کبراى عارف ظهور نمى‏کند؛ زیرا برپایى چنین قیامتى منوط به حصول مقام خفى و اخفى یا مقام "اوادنى" است که در ولایت خاصه با تجلى ذاتى به منصه‏ى ظهور مى‏رسد و فتح مطلق را به همراه دارد، اما مراتب پایین‏تر برپایى قیامت؛ یعنى ظهور وجه اللَّه در قالب توحید افعالى و صفاتى در مراتب پایین‏تر فنا و ولایت در فتح قریب و مبین، قابل تحقق است. 2. تجلى ذاتى عبارت است از: آن نوع از تجلى حق بر بنده، که موجب فناى ذاتى سالک و مشاهده‏ى حصر موجودات در وجود حضرت حق مى‏گردد، موطن این تجلیات ذات است و رؤیت این گونه تجلیات، مشاهده نام دارد. اما باید توجه داشت که ذات بما هو ذات نه با چیزى ارتباط دارد و نه بر چیزى ظهور مى‏کند و با لحاظ این نکته، عده‏اى تجلى ذاتى را تجلى ذات به اعتبار الوهیت و واحدیت گرفته‏اند و بزرگانى دیگر گفته‏اند منظور از تجلى ذاتى این است که بر قلب سالک مشاهده‏ى حکم صفتى از صفات و اسمى از اسما غالب نیاید و از جمیع تعلقات، حتى تعلق توجه به حق به اسم مخصوص فارغ گردد.

پاسخ به دو سؤال فوق، در گروى تبیین مسائل زیر است.
1. "فتح" عبارت است از آنچه که بر سالک الى اللَّه تجلى کند. در حالی که قبلاً این باب بر وى بسته بود، چه این مفتوح نعمت‏هاى ظاهرى باشد و چه نعمت‏هاى باطنى. بدیهى است که فتح و گشایش ابواب از طریق استفاده از "مفاتیح" میسّر مى‏شود و مفاتیح هم چه از جمع مَفْتح (مخزن) باشد یا مِفْتح (کلید)، از اسماى حسناى الاهى هستند و هر دو در نزد خدا و در دست او یند. "ان من شى اٍلاّ عندنا خزائنه".[1] "و عنده مفاتح الغیب"[2] "له مقالید السموات والارض".[3]
در عرفان، "مفاتیح غیب" بر اساس ظهور و خفاى اسماى الاهى تبیین مى‏شوند و از این ویژگى برخوردارند که مجراى فیض الاهى و واسطه‏ى فتح ابواب خزائن و وسیله‏ى آگاهى به اسرار عوالم اند، لذا استجابت هر دعا در گرو تمسک به این اسما و آگاهى به اسرار در پرتو تعلّم اینها است.
البته، توجه به این نکته ضروری است که از سویى حقیقت این اسما از سنخ الفاظ و مفاهیم نیستند و تحصیل و تعلیم آنها به حضور و وجدان واقعیت آنها نیازمند است. از سوى دیگر، این مفاتیح نزد پروردگار مى‏باشد. اگر چه فتح ابواب در گرو استفاده از مفاتیح است، اما همین هم جز به مشیت و اراده‏ى او حاصل ن‏شود.
2. فتح داراى مراحل و اقسامى است که سالک در مراحل سیر خود بدانها مى‏رسد و با استفاده از مفتاحى که اختصاص به هر مرحله‏اى از فتح دارد، به گشایش و فتح ابواب بار مى‏یابد:
أ. "فتح قریب" که عبارت است از: ظهور به کمالات روحیه و قلبیه که پس از گذر از منازل نفسانیه حاصل مى‏شود. "نصر من اللَّه و فتح قریب".[4]
ب. "فتح مبین" که پس از طى کمالات روحى و قلبى حاصل مى‏شود، عبارت است از: ظهور به مقام ولایت و تجلیات انوار اسماى الاهى، به نحوى که در اثر شدت جلا و نورانیت، صفات "روح و قلب" را فانى نماید، و کمال "سرّ" را که از لطایف هفت گانه[5] است، اثبات کند. "انا فتحنالک فتحا مبیناً لیغفرلک اللَّه ما تقدم من ذنبک و ماتأخر".[6]
در این فتح تمام مراحل متقدم نفسى و مراتب متأخر قلبى، شست و شو و تطهیر مى‏گردند و آنچه پس از این فتح هنوز ناگشوده باقى مى‏ماند، وجود انسانى است که در آیه با ضمیر "ک" از آن یاد شده است. این وجود همان "ذنب بزرگى" است که هیچ ذنبى قابل قیاس با آن نیست "وجودک ذنب لایقاس به ذنب"؛ زیرا انسان تا زمانی که در بند محدودیت این وجود است، هرگز این توانایى را ندارد که به بارگاه نامحدود حق بار یابد. بنابر این، آخرین گام براى پیوستن به آن "حقیقت مطلق"، دست شستن از این "ستى مقید" است. در لسان عرفا تعبیر به "فنا" عبارت از: همان گذر از قید خویشتن است که مراتب بالاى آن با آخرین مرحله ی فتح به دست می آید، گر چه مراحل پایین‏تر فنا هم در مراحل پایین‏تر فتح، قابل دست یابی است.
ج. "فتح مطلق" که عبارت است از: تجلى ذات احدیت و استغراق در عین جمع، به فنای جمیع رسوم خلقیه. "اذا جاء نصراللَّه و الفتح".[7]
سالک با ره یابى خود به فتح مطلق به آخرین مرحله ی فتح مى‏رسد و به لقاى حق نایل مى‏شود. از این رو است که حضرت رسول (ص) بعد از نزول سوره‏ى نصر فرمود: "بمن مژده ارتحال دادند"؛ زیرا انسان سالک پس از طى آخرین مقطع از هر عالم، وارد عالم دیگر مى‏شود، تا این که همه ی مقاطع عوالم را طى کند و از ما سوا رحلت نماید و به لقاى حق نایل آید.[8]
3. "تجلى" از نگاه عرفا عبارت است از: آشکار شدن ذات مطلق حق تعالى و کمالات او پس از متعین شدن به تعینات ذاتیه یا اسماییه یا افعالیه‏اش، براى خود او یا براى غیر او ؛یعنى در آینه فعل به نحوى که تجافى یا حلول یا اتحاد لازم نیاید.[9]
در عرفان، هم در بخش "قوس نزول" از این واژه سخن گفته مى‏شود و هم در بخش "قوس صعود". مثلاً در قوس نزول گفته مى‏شود که آفرینش بر اساس تجلى است و... .[10]
اما در بحث قوس صعود، از تجلیات "عروجى" یا "شهودى" یاد مى‏شود و مقصود عرفا این است که مراحل و درجات سیر و سلوک جز به مدد تجلیات حق در بنده، طى نمى‏شود و چون هر تجلى عروجى خاستگاه و موطنى، نیز اثر و حکمى دارد، دریافت و رؤیت هر مرحله‏اى توسط عارف نام مخصوص به خود دارد. البته، مى‏توان گفت این تجلیات در ضمن اقسام فتح تحقق می یابند و در حقیقت سه قسم فتح، لازم سه گونه تجلى است که در ادامه به توضیح اجمالى آن بسنده مى‏کنیم:
أ. "تجلى فعلى": که خاستگاهش فعل حق و فیض مقدس است و موجب فناى افعالى و نیل به توحید افعالى و مشاهده‏ى افعال در فعل واحد حق، مى‏گردد. رؤیت این تجلیات توسط عارف "محاضره" نام دارد و "فتح قریب" نتیجه و غرض این نوع از تجلى است.[11]
ب. "تجلى صفتى": موطن آن اسماى حسنى و کمالات ذاتیه است و باعث فناى صفاتى سالک است. رؤیت این گونه تجلیات توسط عارف را "مکاشفه" مى‏گویند و "فتح مبین" ملازم با این نوع از تجلى است.
استاد جلال الدین آشتیانى در این باره مى‏گوید:
تجلى حق در عبد، گاهى به حال تفرقه است که در این مقام، قلب سالک از احکام کونیه و کثرات و شوائب تعلقات خالى نیست و در باطن عارف، تجلیات به حکم صفت غالب بر قلب، متلبس مى‏گردند و رنگ کثرت به خود مى‏گیرند، و گاهى هم به حال جمع که قلب عارف در این مقام از احکام کونیه و کثرات تعرّى دارد و این قسم از تجلى یا به "اسم ظاهر" متعین است و یا به "اسم باطن".
سالک در مقام "تجلى به حال تفرقه"، در هر چیزى حق را مشاهده مى‏کند و توحید در حس و خیال او ظاهر مى‏شود و چون حق را در هر چیزى مى‏بیند، از هیچ موجودى روى گردان نیست، ولى در مقام "تجلى به حال جمع" به مقام "احدیت وجودى" واقف مى‏گردد و احکام توحید در عقل او هم ظاهر مى‏شود و چون در احدیت وجود منغمر است از موجودات عالم ظاهر و حس إعراض دارد.
اما در تجلى صفتى، در عین حال که توحید در شراشر وجود سالک ظاهر گشته و احکام توحید از حس و خیال تجاوز کرده و به مقام "عقل" او رسیده، احکام کثرت او را روی گردان از احدیت وجود ننموده و انغمار در توحید او را به کلى از ملاحظه‏ى کثرات منصرف نکرده است.[12]
ج. تجلى ذاتى: موطن آن ذات است و موجب فناى ذاتى سالک و مشاهده‏ى حصر موجودات در وجود حضرت حق، مى‏گردد و رؤیت این تجلیات توسط عارف را "مشاهده" گویند.[13]
استاد آشتیانى در این باب مى‏گوید: حق در این تجلى، قلب عارف را از علایق کثرات به کلى طاهر نموده و عارف را به اعتقاد خاص و اسم مخصوص شهود مى‏نماید. مرتبه‏ى نازله‏ى این تجلى مقام "قرب فرایض" است و بعد از تجافى از این مرتبه، مقام "جمع بین قرب فرایض و قرب نوافل" است. سالک راسخ، از این دو مقام نیز عبور نموده و به مقام فناى از این دو قرب مى‏رسد، بلکه به فوق این مرتبه که "جمع بین دو فنا" است، نایل گشته به مرتبه‏ى "فناء عن الفنائین" و "الجمع بین الحسنیین" و "تمکین بعد از تلوین"، فائض مى‏گردد.
این مرتبه در لسان بعضى، مرتبه و مقام تمحض و تشکیک و مرتبه استخلاف حق و استهلاک در حق به حسب عین و بقاى به او به حسب حکم، تعبیر شده است.
این مقام، بلکه مظهریت جمیع اقسام تجلى ذاتى، از مختصات حقیقت محمدیه و ائمه‏ى اطهار (ع)است، البته به نحو اصالت در حقیقت محمدیه (ص) و وراثت و اتحاد با حقیقت محمدیه در ائمه (‏ع).[14]
4. طبق آنچه صدر المتالهین ذکر کرده است: لفظ "قیامت صغرى" روز مرگ طبیعى است؛ چون پیامبر (ص) فرموده که "من مات فقد قامت قیامته" و "قیامت عظمى" همان فناى همه‏ى موجودات است، بالمحو و الطمس من اللَّه؛ زیرا احدى غیر از حىّ قیوم باقى نمى‏ماند، "لمن الملک الیوم للَّه الواحد القهار".[15]
در شرح فصوص آمده است که: همان گونه که براى بهشت و جهنم مظاهرى در جمیع عوالم وجود دارد، براى "ساعة" هم انواع پنج گانه‏اى به عدد حضرات خمس وجود دارد که عبارت اند از:
أ. آن ساعتى که در هر لحظه و آن است؛ زیرا در هر آنى تجلیات و معانى و... از غیب به شهادت و از شهادت به غیب، ظاهر مى‏شوند، "بل هم فى لبس من خلق جدید"، "کل یوم هو فى شأن".
ب. "موت طبیعى"، چنان که حضرت رسول (ص) فرمود: "من مات فقد قامت قیامته".
ج. "موت ارادى": که براى سالکین همان چیزى کشف مى‏شود که براى میت کشف مى‏گردد، و این قیامت صغرى[16] نامیده مى‏شود.
د. موتى که به همه وعده داده شده است: که "ان الساعة آتیة لاریب فیها"، "ان الساعة آتیة اکاد اخفیها" و این به طلوع شمس ذات احدیت است، از مغرب مظاهر خلقیه و انکشاف حقیقت کلیه و ظهور وحدت تامه و انقهار کثرات "لمن الملک الیوم للَّه الواحد القهار".
ه . این موت به ازاى موت قسم چهارم است که قبل از وقوع حکم این تجلى بر همه‏ى خلایق، براى عارفین و موحدین از فناى فى اللَّه و بقای به آن، حاصل مى‏شود.[17]
همو در توضیح مقام استخلاف الاهى مى‏گوید: و یظهر هذا المقام للعارف عند التجلى الذاتى له، لتقوم قیامته الکبرى فیفنى و یفنى الخلق عند نظره ثم یبقى و یشاهد ربه بربه.[18]
5. در بحث ولایت، عارفان، ولایت به معناى "قرب" را به دو قسم تقسیم مى‏کنند. ولایت عامه و ولایت خاصه. فتح قریب و فتح مبین به قسم اوّل اختصاص دارد و فتح مطلق به قسم دوم و هر یک ملازم با مرتبه‏اى از فنا مى‏باشند.
استاد آشتیانى در تبیین این مسئله مى‏گوید: ولایت عامه بر دو قسم است:
أ. ولایتى که عمومیت دارد و شامل همه‏ى مؤمنین مى‏شود. این ولایت از طریق ایمان به خداوند و ملایکه و کتب و رسل، حاصل مى‏گردد. "اللَّه ولى الذین آمنوا یخرجهم...".
ابتداى این ولایت، مرتبه‏ى تخلیه از مراتب عقل عملى است و انتهاى آن مرتبه‏ى قرب نوافل از مراتب فنا.
صاحب این مقام در اوایل سلوک، از لطیفه‏ى قلب و از ایمان یقینى وهبى مجرد از برهان (که یکى از مراتب ایمان است) بهره مى‏برد و به لطیفه‏ى روح و حق الیقین و فتح قریب و بطن دوم و سوم از بطون، منتهى مى‏گردد.
ب. ولایت عامه‏اى که به اصحاب قلوب و کمل از اهل سلوک اختصاص دارد.
صاحب این ولایت متصف به مقام قرب نوافل و فرایض است و فانى در حق و باقى به او ست؛ یعنى وجود امکانى را خلع کرده و وجود حقانى پوشیده است. ابتداى حصول این مقام، نهایت سفر اوّل و بدایت سفر دوم و لطیفه‏ى سرّ یا روح است و به نهایت مقام "قاب قوسین" و بدایت مقام "اوادنى" منتهى مى‏شود. صاحب این مقام در سیر و سلوک خود به فتح مبین و بطن چهارم و پنجم و ششم از بطون سبعه‏ى قرآنیة، نایل مى‏گردد.
این مقام به خاطر شمول جمع اولیاى واصل به حق و انبیا و مرسلین به "ولایت عامه" نامیده شده است و در مقابل آن، "ولایت خاصه" است که به حقیقت محمدیه و اولاد طاهرینش اختصاص دارد.
"ولایت خاصه": این مقام زمانى براى انسان حاصل مى‏شود که به بالاترین مراتب فنا و محو تام و محو مطلق برسد و احکام امکانى بعد از خلع وجود امکانى، زایل گردد و شرک خفى و اخفى رفع شود و... و در امتزاج و اجتماع بین اسماء ذاتیه و مفاتیح غیب اسمائیه متحقق در احدیت ذاتیه و اسماء کلیه‏ى ثابته در واحدیت، قلبى متولد شود که فضایل و کمالات آن نامتناهى باشد.
ابتداى این مقام، همان نهایت مراتب سیر رسولان اولوالعزم است که نهایت مقام "قاب قوسین" است و شروع در بدایت مقام "اوادنى" ابتداى سیر استکمالى مختص به حقیقت محمدیه است.
صاحب این مقام از فتح مطلق و مرتبه‏ى اکملیت و تمحض و تشکیک و مقام اوادنى و بطن هفتم و لطیفه‏ى هفتم، بهره مى‏برد و داراى ریاست کلیه و تامه بر جمیع تعینات وجود است و حسنات و فضایل او حدّ و نهایت ندارد.[19]
6. اسفار چهارگانه عرفا و جایگاه فنا: تبیین اسفار عملى عرفا در این مقال نمى‏گنجد،[20] و تنها لازم است که در این جا بیان گردد، براى سالک در پایان سفر اوّل "سرّ" حاصل مى‏گردد و سرّ همان فناى ذات عارف در حق تعالى است. بعد از آن نوبت به سفر دوم مى‏رسد که در این سفر، ولایت وى تام و تمام مى‏گردد و ذات و صفات و افعالش در ذات و صفات و افعال حق فانى مى‏شود و به فناى صفات و افعال "خفى" اطلاق مى‏شود، و بعد از آن نوبت به "اخفى" مى‏رسد که فناى از این دو فنا مى‏باشد و با آن ولایت کامل مى‏گردد و سفر دوم پایان مى‏یابد.
عارف با سیر در سفر سوم، به بقاء اللَّه مى‏رسد و همه‏ى عوالم را به اعیان و لوازمشان مشاهده مى‏کند...[21]
بزرگانى را عقیده بر این است که در سفر اوّل، عارف با رفع حجاب‏هایى که جنبه‏ى یلى الخلقى دارد، جمال حق را به ظهور فعلى‏اش، رؤیت مى‏کند و در واقع، وجه حق نزد او کشف مى‏شود و در سفر دوم است که وحدت تامه ظهور مى‏کند و "قیامت کبراى" شخص عارف برپا مى‏گردد. در این سفر است که حق براى سالک به مقام وحدانیتش تجلى مى‏کند و در این هنگام اصلاً اشیا را نمى‏بیند و فناى از ذات و صفات و افعال براى وى پدید مى‏آید... .[22]
جمع بندى و نتیجه‏گیرى: همان گونه که ملاحظه گردید، بحث "فتح" و "تجلى" نه تنها به هم مربوط اند، بلکه از جهاتى به مباحث دیگرى همچون بحث اسفار اربعه، فنا، ولایت، قیامت و... گره خورده‏اند و مى‏توان گفت: برپا شدن قیامت شخص به معناى موت ارادى هم، داراى مراتبى است و اگر مرتبه‏اى از آن در فتح قریب با تجلى فعلى حق در سفر اوّل،[23] برپا مى‏شود، مراتب دیگر آن با ره یابى سالک به مقام سرّ و فناى صفات و افعال و بهره بردن از مقام ولایت، با تجلى صفاتى حق تعالى در فتح مبین، حاصل مى‏گردد، چه تحقق این امر را در سفر اوّل بدانیم یا سفر دوم.[24] به عبارت دیگر، اگر چه ظهور قیامت کبرى[25] براى عارف که با تجلى ذاتى حق همراه است، در مراحل بالاى ولایت و فنا و... و بالاخره در فتح مطلق محقق مى‏شود، اما مراحل پایین‏تر فتح هم از برپا شدن قیامت شخص سالک، بی گانه نیست و مى‏توان گفت در هر سفرى به تناسب فنا و مرتبه‏اى از ولایت و تجلى‏اى که براى عارف، رخ مى‏نماید، براى عارف قبل از مرگ طبیعى با موت ارادى، مراتبى از قیامت پدیدار مى‏شود.
بعد از مرگ طبیعى، توحید افعالى و صفاتى و ذاتى ظهور مى‏کند و این سه، قبل از مرگ طبیعى هم براى سالک الى اللَّه قابل حصول است و به تناسب هر یک، قیامت شخص عارف برپا مى‏شود و آنچه مناسب با فتح مبین است، ظهور توحید افعالى و صفاتى است.
نکته پایانى این که؛ در مباحث پیشین معناى تجلى ذاتى روشن شد، اما جاى این سؤال است که پرسیده شود: ذات بما هو ذات نه با چیزى ارتباط دارد و نه بر چیزى ظهور مى‏کند و با لحاظ این نکته، تجلى ذاتى به چه معنا است؟
جامى و جرجانى در تقسیم تعریف تجلى ذات، اقرار دارند که خداوند از جهت ذات خود جز از وراى حجابى از حجاب‏هاى اسمایى تجلى نمى‏کند.[26] لذا براى حل این معضل راه‏هایى ارایه شده است:
1. جامى مى‏گوید مقصود از تجلى ذات، تجلى ذات به اعتبار الوهیت و واحدیت است... .[27]
2. استاد آشتیانى در شرح مقدمه ی قیصرى چنین آورده‏است:
اگر بر قلب سالک محقق و عارف، مشاهده ی حکم صفتى از صفات و اسمى از اسما غالب نیاید و از جمیع تعلقات، حتى تعلق توجه به حق به اسم مخصوص فارغ گردد، این تجلى احدیت جمعى ذاتى، وارد بر قلب وسیع سالک مى‏گردد، و شمس ذات احدى طالع بر قلب احدى جمعى عبد مى‏شود، نتیجه‏ى این تجلى، خلاصى از احکام قیود و وصل به مرکز دایره‏ى جمع جمیع مراتب اعتدالیه مى‏شود.[28]

اسلام کوئست نت