برپایی سوگواری برای امام حسین(ع) به گونه آیینی مذهبی از سوی ائمّه(ع) چگونه بوده است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

برپایی سوگواری برای امام حسین(ع) به گونه آیینی مذهبی از سوی ائمّه(ع) چگونه بوده است؟

بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت

سوگواری بر ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام در این مرحله ، چونان آیینی مذهبی ، چهره می گیرد . این فرآیند ، در سه مرحله ، شکل نهایی می یابد:

الف ـ زمینه سازی (روزگار امام زین العابدین علیه السلام )

در این مرحله ، زمینه سازی لازم برای شکل گیری سنّت سوگواری و آیین عزاداری انجام می شود و بستر مناسبی برای به وجود آمدن آیینی مذهبی ، رقم می خورد . امام زین العابدین علیه السلام را باید نقش آفرین اصلی این مرحله دانست .

حادثه کربلا ، افزون بر غم و اندوهی که در جامعه اسلامی بر جای نهاد ، به لحاظ عقیدتی و سیاسی نیز تحوّل شگفتی به وجود آورد. سید الساجدین علیه السلام پس از شهادت امام حسین علیه السلام و در چنین فضایی وحشت زا ، در مدینه ساکن شد و رسالت امامت را ادامه داد. این روزگار ، بی گمان ، سیاه ترین، تاریک ترین و خفقان آمیزترین و در عین حال ، بیدارگرترین و تنبّه آفرین ترین روزگار تاریخ شیعه است .

امام زین العابدین علیه السلام با آهنگ کلّی رسالتِ امامت ، برای بیداری جامعه اسلامی و جهل زدایی از آنان و رهایی بخشیدن آنان از دام تبلیغاتی بنی امیه ، جهادی گسترده و برنامه ریزی شده و دقیق را پی گرفت . [۱] حرکت امام علیه السلام از رویارویی مسالمت آمیز و آرام، تا مواجهه قهرآمیز و شکننده و هیجانبار و صریح ، پیش رفت و در این جهت، از یادکرد حادثه کربلا ، با یادآوری عادی و گریستن تا تبیین ابعاد و گستره فاجعه ، استفاده گردید.

گریه های امام علیه السلام گاه بسیار پرسش انگیز بود ، خصوصا به هنگام نگاه کردن به آب و آماده شدن غذا . [۲] فراوانی و گستره گریه امام علیه السلام نیز چنان بود که مردم ، به ایشان توصیه می کردند که برای حفظ سلامت خود ، کمتر گریه کند ؛ امّا امام علیه السلام با اشاره به عمق فاجعه کربلا و جایگاه اجتماعی و دینی چهره های به شهادت رسیده ، از یک سو گریه کردن بر آن عزیزان را امری لازم و منطقی می دانست و از سوی دیگر ، دیگران را نیز بِدان ، ترغیب و تشویق می کرد .

ایشان ، برای شکل دادن بستری همیشگی ، گریستن بر امام حسین علیه السلام و یاران شهیدش را مایه نجات از عذاب خدا و قرار گرفتن در دایره امن الهی و وارد شدن به بهشت دانست [۳] و خود نیز ـ افزون بر ادامه دادن سوگواری تا مرگ عبید اللّه بن زیاد و دیگر قاتلان شهیدان کربلا ـ تا پایان عمر ، از آن ، دست بر نداشت . [۴]

بدین ترتیب ، امام زین العابدین علیه السلام در سال های پایانی عمر شریفش ، از یک سو پایگاه اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی والایی یافته بود و از سوی دیگر یاران و پیروان و گسترانندگان فراوانی برای اندیشه های خود ، پیدا کرده بود. در نتیجه، موضع و رویکرد ایشان ، بسیار اثرآفرین گشته بود.

از این رو، باید روزگار امامتِ امام چهارم را مرحله زمینه سازی و پی ریزی سنّت عزاداری بر ابا عبد اللّه علیه السلام تلقّی کرد .

ب ـ پی ریزی ارکان عزاداری (روزگار امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام )

ب / ۱ . روزگار امام باقر علیه السلام

روزگار امام باقر علیه السلام از جهاتی با روزگار امام زین العابدین علیه السلام متفاوت است . از یک سو، بیدارگری ها و جریان آفرینی های امام چهارم علیه السلام و روشنگری های یاران ایشان ، فضای فکری و سیاسی جامعه را تا حدودی دگرگون کرده بود و از سوی دیگر ، رهایی عراق از سلطه اُمَویان در یک دوره ده ساله پس از عاشورا، زمینه را برای عزاداری سید الشهدا علیه السلام آماده تر ساخته بود . حضور شورانگیز «توّابین» بر سرِ مزار امام حسین علیه السلام ـ که در این دهه به وقوع پیوست ـ ، نمونه ای از تحوّل فکری جامعه است .

در این سال ها ، با توجّه به عواملی که یاد شد و نیز عواملی که باید در فرصتی دیگر بِدانها پرداخت ، وجدان اجتماعی و دینی مردم ، دگرگون شد و قیام هایی شکل گرفت که قیام مردم مدینه و در پی آن ، واقعه حَرّه ، قیام ابن زبیر، قیام توّابین و مختار ، از جمله آنهاست . این قیام ها ، هرچند در انگیزه و هدف و جهتگیری ، واحد نبودند ، امّا در تحوّل آفرینی در سطوح مختلف سیاسی و فکری جامعه ، اثرگذار بودند .

البتّه بنی امیه در نهایت قساوت ، با این حرکت ها برخورد کردند و در سرکوبی آنها از هیچ کاری دریغ نورزیدند و در این وقایع ، بی حرمتی به شهرهای مقدّس مکه و مدینه را به نهایت رساندند. در پی چنین حوادثی بود که امام باقر صلی الله علیه و آله امامت جامعه را به عهده گرفت . سالیانی از شهادت امام حسین علیه السلام سپری شده بود و مختار ، قاتلان را مجازات کرده بود ؛ امّا این همه ، مانع از آن نشد که امام باقر علیه السلام یادکردِ فاجعه کربلا را به یک سو نهد ؛ بلکه ایشان چونان پدر بزرگوارش ، از هر گونه فرصتی برای بیداری بیشتر مردم در چرایی و چگونگی حادثه کربلا ، آیینی کردن عزاداری امام حسین علیه السلام و تبدیل کردن آن به جریانی دینی و فکری ، استفاده می نمود .

امام باقر علیه السلام با توجّه به آنچه گذشته و آنچه به وجود آمده بود ، از موقعیت اجتماعی والایی برخوردار شده و مرجعیت علمی ـ دینی یافته بود ، چنان که مردمِ بسیاری به ایشان مراجعه می کردند . از این رو ، شعاع وجودی و نفوذ کلام آن بزرگوار ، از پدر گرامی شان فزون تر بود . امام باقر علیه السلام نیز از این همه ، به طرق گوناگون در جهت آیینی کردن عزاداری امام حسین علیه السلام و تبدیل آن به جریانی در بستر تاریخ ، سود جُست ، از جمله با : بیان گفتار امام زین العابدین علیه السلام به عنوان شاهد جریان کربلا در فضیلت گریستن بر امام حسین علیه السلام ، [۵] تشکیل مجالس سوگواری در منزل خود ، تشویق مرثیه سرایان [۶] بر پرداختن به ابعاد این فاجعه در قالب سروده ها وخواندن رثا، ترغیب شیعیان به تشکیل مجالس عزا در خانه هایشان با رعایت احتیاط جهت در امان ماندن از برخورد حاکمان . [۷] توجّه به ادبیات و شعر متعهّد در جاودانه سازی جریان کربلا [۸] و برای نخستین بار ، مطرح کردن تعطیلی روز عاشورا [۹] و در نهایت ، تأکید بر این نکته که عزاداری سید الشهدا ، در دنیا به دین آنها یاری می رساند و در روزگار واپسین ، آنها را با امام حسین علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله همجوار می گردانَد . [۱۰] این نکته که عزاداری برای امام حسین علیه السلام ، به برپاکنندگان آن ، در دنیا یاری می رساند و نتیجه آن ، همجواری با پیامبر صلی الله علیه و آله است، نکته مهم و قابل توجّهی است و جای تأمّل دارد که چرا و چگونه این گونه است . بی تردید ، امام علیه السلام می خواهد با این کلام بسیار مهم ، همان صف بندی عظیمی را که پیامبر خدا رقم زده بود ، ادامه دهد : حسینی بودن ، یعنی محمّدی بودن و جز آن ، یعنی جز این !

به هر حال ، با این که حاکمیت های ستمباره آن دوران ، بر شیعیان و علویان ، بسیار سخت می گرفتند و مانع از اقامه عزا می شدند ، امام باقر علیه السلام با تشویق و ترغیب بر اقامه مجلس عزاداری سید الشهدا علیه السلام ، در حدّ ممکن ، در جهت استوارسازی ارکان عزاداری کوشید و بِدان ، شکل آیینی داد و در مجالس عزا ، ادب تعزیت گفتن را چنین بر نمود [۱۱] که جریان یادکردِ کربلا ، فقط مسئله دیروز و امروز نیست و از آنِ فردا و فرداها نیز هست . همچنین نشان داد که چگونه می شود به هماره ساختن این سنّت در بستر تاریخ ، یاری رساند.

ب / ۲ . روزگار امام صادق علیه السلام

هنگامی که امام صادق علیه السلام امامت شیعیان را در دست گرفت ، نیم قرن از حادثه جانسوز کربلا گذشته بود . در آن روزگار ، به جهات سیاسی، فرهنگی و اعتقادی ، جامعه دگرسانی بسیار گسترده ای یافته بود . امام صادق علیه السلام از این موقعیت و فضای به دست آمده ، نهایتِ بهره را برد و در تبیین و تفسیر ابعاد دین و قرآن کریم ، بسی کوشید. یاران و شاگردان امام علیه السلام نیز در جهت تبیین اندیشه ناب محمّدی ، بسی کوشیدند .

در میان کوشش های امام صادق علیه السلام ، چه در گفتار و چه در عمل و رفتار ، حادثه کربلا جایگاه بس مهمّی دارد. آموزه های آن بزرگوار در ارائه قالب، اصول کلّی و ساختار عزاداری ، شایان توجّه است. از سیره آن بزرگوار ، آنچه را که به ما رسیده است ، می توان بدین سان بیان کرد :

ـ توصیه به گریستن و نیز گریاندن دیگران بر امام حسین علیه السلام ، [۱۲]

ـ توصیه به یادآوری مصائب ایشان [۱۳] در مواقع مختلف ،از جمله به هنگام نوشیدن آب ، [۱۴]

ـ ترغیب به تشکیل مجالس عزاداری در فرصت ها و زمان های گوناگون ، [۱۵]

ـ تشویق شاعران به بهره گیری از هنر شعر در تبیین ابعاد حرکت امام حسین علیه السلام . [۱۶]

و فراخوانی مرثیه سرایان به خواندن سوگْ سروده های خود در حضور امام علیه السلام . [۱۷]

باید توجّه داشت که هنر شعر ، در جاودانه سازی اندیشه ها ، نقشی شگرف دارد و در آن روزگاران ، با توجّه به فرهنگ زمانه ، این نقش ، بسی پُررنگ بود و توجّه امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام به این نکته ، بسی مهم است .

ـ درخواست از مرثیه سرایان برای آمیختن مرثیه های عاشورایی به فرهنگ حزن و اندوه برای هر چه بیشتر شدن اثرگذاری آن . [۱۸]

امام صادق علیه السلام از خانواده خویش می خواست تا در این مجالس بنشینند و زاری کنند [۱۹] و به همگان توصیه می فرمود که بر مزار امام حسین علیه السلام ، حضور یابند و سرشک سوگ بیفشانند و به آنان که چنین می کردند ، دعا می نمود . [۲۰]

امام صادق علیه السلام ، بویژه در باره روز عاشورا نیز آموزه ها و ره نمودهایی دارد که تأمّل برانگیز است.

روز عاشورا و آموزه های امام صادق علیه السلام

امام صادق علیه السلام تأکید می فرمود که روز عاشورا باید در یادها بماند و مصیبت این روز ، بسی مهم تلقّی شود و در بزرگداشت آن ، کوشش شود . [۲۱] از این رو ، توصیه می فرمود که : مؤمنان ، در روز عاشورا به عزا بنشینند و آنان که برایشان ممکن است ، بر سرِ مزار آن شهیدِ شاهد ، حضور یابند ، [۲۲] لباس عزا به تن کنند [۲۳] و از لذّات و سرخوشی و خوردن غذاهای لذیذ ، امساک کنند [۲۴] و حادثه غم آگین و شگفت کربلا را درذهن ، مجسّم نمایند [۲۵] و هر چند به تنهایی ، به یاد آن روز باشند و عزاداری کنند . [۲۶]

به راستی ، آیا این همه ، فراتر از یادآوری یک داستان غم انگیز نیست ؟ عاشورا در سیره امامان علیهم السلام ، به دوش کشیدن یک فرهنگ است . عاشورا ، یک مکتب است ، نه صرفا حادثه ای غم انگیز و اسفبار .

ج ـ توسعه عزاداری (روزگار امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام )

روزگار امام کاظم علیه السلام ، روزگاری شایان توجّه و به لحاظ سیاسی و فرهنگی ، بسیار تأمّل برانگیز است ؛ چرا که روزگاری است که شیعه در آستانه یک خیزش همگانی است . از این رو ، آموزه های امام کاظم علیه السلام ، تنبّه آفرین اند .

امام کاظم علیه السلام ، جامعه شیعی را یکسر ، به درگیری با باطل فرا خوانده و ستیز با باطل را گسترانده و بی تفاوت بودن در برابر باطل را نکوهیده است [۲۷] و عاشورا را فرهنگِ در افتادن با باطل دانسته است و چونان سَلَف صالح خود ، مرثیه سرایان را به سُرایش رثا در باره این واقعه ، تشویق کرده است . [۲۸] مهم تر ، این که امام کاظم علیه السلام از آغاز محرّم ، حزن و اندوه خود را بر می نمود و آن را تا روز عاشورا ، ادامه می داد و بدین سان ، عزاداری دهه اوّل محرّم را پایه گذاری نمود [۲۹] و در حقیقت ، ادب عزاداری روز عاشورا را برای شیعیان ، رقم زد. امام علیه السلام با این رویکرد ، چنان نمود که مؤمنان ، باید به استقبال روز عاشورا بروند و از چند روز پیش از آن ، به این رویداد مهم ، توجّه کنند و آن روز را در اوج عزاداری سر کنند .

امام رضا علیه السلام نیز ـ که به لحاظ سیاسی و فرهنگی ، در روزگار خویش ، مکانت ویژه ای یافت و همین ، موجب نفوذ بیشتر کلام ایشان شد ـ به عزاداری امام حسین علیه السلام اهمّیت می داد ، شیعیان را به اهمّیت محرّم و دهه آغازین آن ، واقف می ساخت و با تبیین سیره پدر بزرگوارش در باره حادثه کربلا ، به ترویج آن ، همّت می گماشت . [۳۰]

افزون بر این ، امام علیه السلام در فرصت های مختلف ، برای زنده کردن یاد عاشورا در ذهن و زبان مردم ، می کوشید . مثلاً ایشان ، به هنگام هدیه دادن لباس به کسی ، آن را به تربت قبر امام حسین علیه السلام مزین نمود [۳۱] و چون کسی تربتی به ایشان هدیه داد ، آن را بویید و گریست . [۳۲]

اکنون بیفزاییم که در روزگار این دو امام بزرگوار ، به لحاظ آنچه یاد شد، دشمن ، فشار و خفقان را بر جامعه شیعی گسترش داده بود و فضا را برای این دو امام ، تنگ کرده و جوّ سانسور را شدّت بخشیده بود . پس طبیعی است که آموزه های این دو امام ، به گستردگی آموزه های دو امامِ پیش از آنها نباشد ؛ امّا باید تأکید کنیم که سازمان وکالت [۳۳] ـ که در روزگارِ امامانِ پیشین تشکیل شده بود ـ ، در روزگار آنها گسترده شده بود و با ساز و کارهای ویژه ای ، در نشر آموزه های امامان علیهم السلام ، اثر شایان توجّهی پیدا کرده بود .

این، طبیعی است که جریان عزاداری با توجّه به اهمّیتی که در تعالیم امامان علیهم السلام داشته است ، نباید از منظر آنان ، به دور بوده باشد که متأسّفانه در منابع تاریخی ، چونان واقعیت های صادقِ بسیاری ، به لحاظ ستیز حاکمان وقت با حافظه تاریخی حق ، چندان انعکاسی نداشته است.

پایان دوران امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام : مشخّص شدن ساختار کلّی عزاداری

آنچه گذشت ، نگاهی گذرا بر سیره امامان علیهم السلام (شامل : گفتار ، رفتار و ترغیب) پس از جریان قیام ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام بود ، که می توان آن را در دو بخش کلّی ، دسته بندی کرد :

۱ . تلاش در جهت بر نمودن اهمّیت عزاداری و سوگواری بر امام حسین علیه السلام ،

۲ . بزرگداشت روز عاشورا و برپایی عزا در آن روز.

سیره امامان علیهم السلام را در بخش اوّل ، بدین گونه می توان رقم زد:

ـ گریه بر امام حسین علیه السلام و یادکرد مصائب ایشان ، دین را یاری می رساند . [۳۴]

ـ آداب یاد کردن از امام علیه السلام رعایت شود [۳۵] و آن بزرگوار و مصائب رفته بر ایشان ، به هنگام نوشیدن آب ، یاد شوند . [۳۶]

ـ ضروری است که مجالسی ـ گرچه در خانه ها ـ تشکیل شوند و برنامه ای برای سوگواری ـ گرچه به صورت فردی ـ تنظیم گردد . [۳۷]

ـ گریستن بر مصائب امام حسین علیه السلام ، ارجمند است و نباید در آن ، کوتاهی نمود ، گرچه با افشاندن یک قطره اشک .

حتّی حالت گریه داشتن بر حسین علیه السلام نیز پاداشی بزرگ دارد . [۳۸]

ـ مؤمنان باید هنگام ذکر مصائب حسین علیه السلام و پس از آن ، بگریند یا حالت گریه و بی تابی داشته باشند . [۳۹]

ـ شاعران ، در تبیین مصائب آن بزرگوار بکوشند و مؤمنان را بگریانند [۴۰] و ابعاد حادثه را به واژه ها بسپرند و جاودانه سازند .

ـ بانوان در مجالس تعزیت ، حضور یابند و همگان با فریاد ، جزع کنند ، که این ، اجر اُخروی دارد .

ـ حاضران به یکدیگر با آداب ویژه ای ، تعزیت بگویند .

ـ مرثیه سرایی باید آمیخته به حزن و تأثّربرانگیز باشد .

ـ مؤمنان باید به هنگامی که مجلس حزن انگیز و گریه آور دارند ، اوّل بر ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام بگِریند . [۴۱]

ـ حضور بر مزار امام حسین علیه السلام و یاران شهید آن بزرگوار، سوگواری کردن و گریستنِ هماره ، لازم است . [۴۲] همچنین بخش دومِ سیره امامان علیهم السلام را ـ که به بزرگداشت روز عاشورا و اقامه عزا و چگونگی تعزیت در آن روز ، اختصاص دارد ـ ، بدین سان می توان بر شمرد:

ـ باید به ماه محرّم، اهمّیت داد .

ـ با آغاز ماه محرّم ، باید به استقبال روز عاشورا رفت و حزن و اندوه را گسترانْد .

ـ در روز عاشورا ، باید سوگواری و حزن و اندوه را به اوج رساند .

ـ روز عاشورا به لحاظ این که یادآور بزرگ ترین مصیبت آل اللّه است ، باید اهمّیت ویژه یابد .

ـ در صورت امکان ، باید بر مزار امام حسین علیه السلام حاضر شد و گریست .

ـ روز عاشورا باید با سلام دادن بر امام حسین علیه السلام و نفرین بر قاتلان ایشان ، آغاز شود و با نماز، گریه، اقامه ماتم در منازل ، اظهار جَزَع و گریه و زاری به صورت جمعی و در صورت امکان با حضور در مزار ایشان ادامه یابد . [۴۳]

ـ تعطیلی روز عاشورا ، ضروری است . [۴۴]

ـ تشکیل مجالس در منازل و گریه بر اهل بیت علیهم السلام ، بااهمیت است .

ـ یادکرد حوادث روز عاشورا و مصائب امام علیه السلام ، هر چند به صورت فردی ، لازم است .

ـ باید عاشورا را در ذهن ، تجسّم کرد .

ـ سزاوار است همانند صاحبان عزا ، لباس سوگ به تن کرد .

ـ باید از خوردن و آشامیدن و لذایذ دیگر تا هنگام غروب ، خودداری ورزید .

نکته

پیش تر آوردیم که بعید نیست عزاداری های نخستین تا هنگام کشته شدن قاتلان امام حسین علیه السلام توسّط مختار، متأثّر از فرهنگ اجتماعی عرب و با پیرایش و آرایش آن فرهنگ و ادب بوده باشد . اکنون می افزاییم که اگر این عزاداری ، اندک همگونی ای با آن فرهنگ داشته باشد ، ابعاد آن ، بسی متفاوت است، حتّی به لحاظ زمانی . امام صادق علیه السلام فرمود :

مَا اختَضَبَت مِنّا امرَأَةٌ ولَا ادَّهَنَت ولَا اکتَحَلَت ولا رَجَّلَت حَتّی أتانا رَأسُ عُبَیدِ اللّهِ بنِ زِیادٍ ، وما زِلنا فی عَبرَةٍ بَعدَهُ. [۴۵] هیچ زنی از خاندان ما، مو رنگ ننمود و آرایش نکرد و سرمه به چشم نکشید و شانه به سر نزد ، تا زمانی که سرِ عبید اللّه بن زیاد آمد و ما هماره اشک می ریختیم .

در فرهنگ عربی، دامنه سوگواری، با مجازات قاتلان ، فرجام می یافت ؛ امّا جریان عاشورا، با کشته شدن قاتلان شهدای کربلا ، پایان یافته تلقّی نشد ؛ چرا که به واقع ، شهادت امام حسین علیه السلام ، ویژگی مهمّی داشت و آن ، آمیخته شدن با دین و هدفگیری «احیای فرهنگ دینی» با آن بود . از همین رو، یادکرد آن حادثه ، برای همیشه ، لازم شمرده شده است . این حقیقت را افزون بر این روایت ، از سیره امامان علیهم السلام نیز می توان دریافت . امامان علیهم السلام ـ چنان که دیدیم ـ ، در استوارسازی ارکان عزاداری سالار شهیدان کوشیده اند و آن را چونان آیینی بزرگ ، در اختیار نسل ها قرار داده اند .

پایگاه اطلاع رسانی حدیث نت