اگر اعجاز با نبوت رابطة علّي و معلولي دارد و جز انبياء کس ديگري نمي تواند به آن دست پيدا كند، پس ما چگونه، اعجاز قرآن را درك كنيم؛ تا ببينيم که مي توانيم آيه و سوره اي مثل قرآن بياوريم يا نه؟ | کتابخانه مجازی الفبا

اگر اعجاز با نبوت رابطة علّي و معلولي دارد و جز انبياء کس ديگري نمي تواند به آن دست پيدا كند، پس ما چگونه، اعجاز قرآن را درك كنيم؛ تا ببينيم که مي توانيم آيه و سوره اي مثل قرآن بياوريم يا نه؟

جواب: در تعريف اعجاز گفته شده است: «المعجزه هو الامر الخارق العادة، المطابق للدعوي، المقرون بالتحدّي، المتعذر علي الخلق اتيان مثله»[1] معجزه امر خارق العاده اي است كه با ادعاي نبي مطابقت دارد و همراه با تحدّي (مبارزه طلبي) است، به گونه اي كه بشر از آوردن مثل آن ناتوان است.

جواب: در تعريف اعجاز گفته شده است: «المعجزه هو الامر الخارق العادة، المطابق للدعوي، المقرون بالتحدّي، المتعذر علي الخلق اتيان مثله»[1] معجزه امر خارق العاده اي است كه با ادعاي نبي مطابقت دارد و همراه با تحدّي (مبارزه طلبي) است، به گونه اي كه بشر از آوردن مثل آن ناتوان است.
با توجه به اين تعريف و مؤلفه هاي آن اولاً، معجزات تمام انبياي الهي همگي، اموري ممكن؛ ولي خارق عادت است؛ يعني محال عادي است نه محال عقلي؛ مثلاً عادتاً محال است كه در يك چشم برهم زدن چوب و عصا تبديل به اژدها شود؛ چرا كه اساساً عناصر مادّي چوب و سنگ و خاك و گياه در طبيعت به صورت تدريجي تبديل به مار مي شود. هر مار و عقربي كه امروزه زنده است و مي خزد، در گذشته جزئي از آن خاك و كرة زمين بوده است، اگر چوبي بپوسد و خاك شود، جزء مواد غذايي گياه مي شود و اگر اين گياه را ماري بخورد، همين مواد در آينده و پس از توليد مثل، تبديل به ماري ديگر مي گردد. اين راه عادي و تدريجي تبديل شدن ذرات چوب به مار است ولي در معجزه اين راه متعارف و عادي طي نمي شود؛ بلكه از راه غير عادي و خارق العاده كه آن هم مورد تأييد عقل و بر اساس «علت و معلول» است، پديد مي آيد.
صاحب معجزه، به اذن الهي، از راه علل ناپيدايي كه خود بدان آگاه است، به سرعت چوب را تبديل به مار مي كند و اين كار را افراد عادي بشر نمي توانند و از علل ناپيدايي آن هم خبر ندارد.[2]
پس معجزه طبق قانون علّي و معلولي عمل مي كند و خرق عادت است نه خرق قانون عليّت.
ثانياً؛ يكي از ويژگي هاي مهم معجزه آن است كه با وجود آنكه «تحدّي» مي كند و مخالفان و منكران را به مبارزه طلبي دعوت مي كند؛ هيچ كس توان مبارزه و معارضه ي با آن را ندارد، لذا معجزه همواره شكست ناپذير است؛ به اين جهت كه معجزه به يك مبداء شكست ناپذير متكي است كه همان قدرت لايزال و بي بديل خداوند باشد. معجزه براي تأييد انسان كامل و ولي الله مي آمد كه ارتباط و دسترسي او به مبادي عالية ماوراء طبيعت و علل خفيه به مراتب بيشتر از دسترسي ديگران است.از اين رو امكان ندارد كه روزي انسان بر اثر پيشرفت علوم بتواند اين علل خفيه را بشناسد؛ زيرا چنين امور غيبي از قلمرو فكر و انديشه و تجربه بشر عادي بيرون است. تنها راه رسيدن به آنها قداست روح و طهارت نفس است كه از تهذيب نفس به طريق مشروع حاصل مي شود واين فقط مخصوص انبياء و اولياي الهي است.[3]
افزون بر آن، از آنجا كه هدف و ضرورت وحي و ارسال رسولان، هدايت و سعادت بشر بوده است، اگر قرار باشد چنين امور خارق العاده اي به دست پيامبر نمايان و مدعيان دروغين بيفتد، با حكمت خداوند و لطف او سازگاري ندارد؛ چگونه ممكن است كه خداي حكيم به چنين دروغگويان منحرفي اجازه دهد كه با اعجاز، مردم را منحرف سازند![4]
با توجه به آنچه گفته شد مي توان گفت: درست است كه معجزه طبق قانون علّي و معلولي عمل مي كند و کسي غير از انبياء الهي توان آوردن آن را ندارد؛ اما اين مسئله هيچ ربطي به فهم و درك معجزه و تشخيص اعجاز انبياي راستين الهي از انبياي دروغين ندارد؛ چرا كه راه شناخت معجزة واقعي از غير آن، غير از دانستن رابطة علّي و معلولي آن. مي توان يك پدیده ای را شناخت که که برتر از پدیده های دیگر است ولی رابطه علی و معلولی آن را ندانست، مثلا به خوبی می توان دانست که تبدیل به مار شدن عصا، و یا جوشیدن آب از سنگ پدیده ای است که با پدیده های عادی دیگر فرق دارد، و خارق عادت است، هر چند علت آن را ندانند.
اين نكته قابل تذكر است براي اثبات معجزه بودن امري لازم نيست که همة افراد بشر در تمام زمان ها و مکان ها، به اعجاز آن پي ببرند؛ زيرا بسياري از معجزات داراي محدوديت زماني و مكاني بوده است، مثل اژدها شدن عصاي موسي ـ عليه السّلام ـ که در برهه اي از زمان و در مکان خاص واقع شد، و ادراک بعضي از معجزات موانع ديگري دارد، مثل آگاه نبودن توده ي مردم از فنون و قواعد ادبيات عرب که مانع از تشخيص اعجاز قرآن مي شود. پس براي تشخيص اعجاز قرآن، به خصوص جنبة اعجاز ادبي آن، دو راه در پيش است يا بايد خود انسان اهلِ فن و متخصص ادبيات عرب؛ شد و يا اين که به اهل تشخيص و كارشناسان اين فن مراجعه و اعتماد کند. خوشبختانه با رجوع به مدارك و اسناد تاريخي مي توان اثبات كرد كه از زمان نزول قرآن تا كنون همة سخن دانان و متخصصان ادبيات عرب، اعم از دوست و دشمن، اعتراف دارند كه اين كلام با اين خصوصيات و ويژگي هايش بي نظير و خارق العاده، و ايجاد آن از توان بشر عادي خارج است. ناتواني مدعيان از مقابله با قرآن، به نقل متواتر و نص قطعي ثابت است.[5]
البته اعجاز قرآن فقط به اين بُعد از اعجاز (اعجاز ادبي: فصاحت، بلاغت، سبك و اسلوب جديد) خلاصه نمي شود؛ زيرا قرآن معجزه اي است براي تمام بشر در همة اعصار، لذا جنبه هاي اعجاز آن متعدد است. برخي از وجوه اعجاز قرآن عبارتند از:
الف) اعجاز غيبي قرآن كه خبر از حوادث گذشته، حال و آينده داده است؛
ب) اعجاز علمي قرآن؛
ج) هماهنگي و عدم اختلاف و تناقض در آيات؛
د) اعجاز تشريعي؛
هـ) علو معاني و معارف؛
و) اُمي بودن آورندة آن.[6]
بنابراين قرآن كريم، براي هر کس، فراخور شأن وي معجزه است، براي بليغان و فصيحان (متخصصان ادبيات) در بلاغت و فصاحت براي حكما و فلاسفه در حكمت، و معارف بلند، براي علماء سرشارترين گنجينه علمي معجزه آساست و نظام مندي و براي قانون گذاران هم اجتماعي ترين و جامع ترين قانون است و ... خلاصه معجزه اي است براي همة عالميان.[7]

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات اندیشه قم