ویژگی های مکتب اشعری چیست و چرا او از مکتب اعتزال کناره گیری نمود؟ | کتابخانه مجازی الفبا

ویژگی های مکتب اشعری چیست و چرا او از مکتب اعتزال کناره گیری نمود؟

يكى از مكاتب كلامى كه در برابر معتزله تأسيس گرديد مكتب ابوالحسن اشعرى (متولد 260 ه.) بود. او ابتدا داراى مذهب اعتزال بود و تا چهل سالگى نزد استادش ابو على جبّائى، مبانى و اصول معتزله را ياد مى‏گرفت كه ناگهان از اين مذهب كناره‏گيرى كرد و در مسجد جامع بصره به‏طور علنى از التزام به مذهب معتزله توبه نمود و از مكتب اعتقادى اهل حديث و احمد بن حنبل هوادارى كرد.

در مورد علل برگشت اشعرى از مكتب معتزله كه در زمان مقتدر عباسى صورت گرفت از دو عامل مى ‏توان نام برد:

1- رهايى از فشار بر معتزله:

از زمان متوكل به بعد، معتزله با فشار روز افزونى روبه ‏رو شدند و بر عكس، اهل حديث مورد حمايت جدى دستگاه حاكمه قرار گرفتند. و شكى نيست كه شرايط اجتماعى تأثير به‏ سزايى در طرز تفكر و ديدگاه‏ هاى انسان دارد، از اين رو مى ‏توان گفت انديشه رهايى از فشار، زمينه بازگشت از اعتزال را در ابوالحسن اشعرى فراهم نمود.

2- انديشه اصلاح و بازنگرى در عقايد اهل حديث:

جبرگرايى اهل حديث و اعتقاد آنان به تشبيه و تجسيم بارى ‏تعالى و ... امورى بودند كه عقل و فطرت سليم انسانى آنها را نمى ‏پذيرفت. ابوالحسن اشعرى براى اصلاح و تعديل آن عقايد، چاره‏اى جز بازگشت از اعتزال و پيوستن به اهل حديث نداشت، زيرا اهل حديث سخنان معتزله را به شدت رد مى‏كردند و آنان را از خود نمى‏ دانستند. وى با پيوستن به اهل حديث از هواداران اين مكتب شمرده شد و سخنانش مقبول عام و خاص گشت و زمينه براى اصلاحات مورد نظر وى فراهم گرديد[1] و توفيق يافت كه بسيارى از عقايد و ديدگاه‏ هاى اهل حديث را اصلاح و تعديل كند. او براى تثبيت و تحكيم عقايد آنان از استدلال عقلى نيز بهره جست، به جمود اهل حديث بر ظواهر آيات و روايات بسنده نكرد و ناشر علم كلام جديدى در ميان اهل سنت گرديد و اين خود موجب ناراحتى بعضى از علماى اهل حديث گشت كه به شدت از به‏ كارگيرى دلايل عقلى پرهيز مى‏ كردند.

هر چند اهل حديث در ابتدا استقبال شايانى از مكتب كلامى اشعرى نكردند، امّا بعد از وفاتش روش كلامى وى مورد پسند بسيارى‏از حنبلى‏ ها واقع شد و انديشه ‏هايش بر افكار و انديشه احمد بن حنبل مقدم گرديد و بدين سان با افول پيشوايى احمد در زمينه عقايد و معارف الهى، ابوالحسن اشعرى به‏ عنوان امام اهل سنت در مسائل كلامى برگزيده شد.[2]

ويژگى ‏هاى مكتب كلامى اشعری

مكتب كلامى اشعرى در پرتو اصلاحات و تغييراتى كه در عقايد اهل حديث بوجود آورد، ويژگي هايى پيدا كرد كه بدانها اشاره مى ‏شود:

1- توجه به دلايل عقلى:

بيشترين تكيه‏ گاه معتزله در مسائل كلامى، بهره‏ گيرى از دلايل عقلى بود حتى گاهى به‏ خاطر پيش داوري هاى خاص خود، نصوص شرعى (از كتاب و سنت) را تأويل مى ‏كردند. در برابر آنان اهل حديث بودند كه هيچ گونه نقشى براى عقل در مسائل اعتقادى قائل نبودند و براى اثبات هر مسأله اعتقادى دنبال دليل شرعى بودند، امّا اشعرى در عين اعتماد بر كتاب و سنت به عقل نيز توجه نمود و حتّى رساله‏اى به‏نام «استحسان الخوض فى ‏الكلام» نوشت و در آن گفت كه يكى از منابع در زمينه مسائل اعتقادى، عقل است.

2- مكتبى ميانه بين معتزله و اهل حديث:

با تصرفى كه اشعرى در مسائل كلامى اهل حديث انجام داد توانست مكتب معتدلى را پايه‏ ريزى كند.

به‏ عنوان نمونه، اهل حديث مى ‏گفتند چنانچه در كتاب[3] و سنت آمد، خداوند واقعاً داراى دست، چشم و صورت است و بر عرش خويش مستقر مى‏ باشد. اشعرى آن را پذيرفت ولى چون پذيرش اين صفات مستلزم تشبيه و تجسيم بود كه عقل آن را درباره خدا نمى ‏پذيرد قيد «بلاكيف» و «بلا تشبيه» را اضافه نمود و گفت: خداوند دست دارد، اما بدون كيفيت و تشبيه، يعنى كيفيت دست انسانى را ندارد و شبيه آن نيست.

همچنین اهل حديث به قديم بودن قرآنى كه تلات مى ‏شود قائل بودند، ولى ديدگاه اشعرى در اين مورد اين شد كه كلام نفسى قديم است، اما كلام لفظى حادث بوده و از كلام نفسى حكايت مى ‏كند.[4]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی