آیا شیعه زاییده ی تفکر عبداللّه بن سبا است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آيا شيعه زاييده ي تفکر عبداللّه بن سبا است؟

براي پاسخ به اين سوال ابتدا بايد اصطلاح شيعه را معنا کرد؛ شيعه به كسانى گفته مي شود كه به على عليه السلام ارادت ويژه داشته و گفتار و رفتار او را آيينه ى شفاف و تمام نماى گفتار و رفتار پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى دانستند، که در زمان رسول گرامى صلى الله عليه و آله و توسط ايشان مطرح گرديد.

با توجه به اينکه گروهى از مسلمانان به خلافت بلا فصل حضرت على عليه السلام معتقد بودند، و در ميان آنان همان كسانى يافت مى شدند كه در عصر رسول خدا صلى الله عليه و آله به شيعه ى على عليه السلام شهرت داشتند؛ مانند سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار، اين تفكر شيعى از دوران رسالت آغاز شده و در نخستين روزهاى پس از رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره ى مسأله ى خلافت وامامت، به صورت يك مذهب خاص اعتقادى در جهان اسلام ظاهر گرديد. ولى در برخى از كتب تاريخ و ملل و نحل، تاريخ و پيدايش مذهب شيعه، در زمان خلافت عثمان بن عفّان دانسته شده، و پديد آورنده ى آن، عبداللّه بن سبا به شمار آمده است. اساس اين نظريه به فردى به نام سيف بن عمر در قرن دوم هجرى باز مى گردد، و پس از وى برخى از متأخرين از نويسندگان اهل سنّت و مستشرقان آن را ترويج كرده اند و حاصل آن اين است: از تشيع در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و خلافت شيخين نشان و اثرى نبود، تا آن كه در زمان خليفه ى سوم فردى به نام عبداللّه بن سبا كه در آغاز يهودى بود و سپس اظهار اسلام نمود، مسلمانان را به بيعت با على بن أبى طالب عليه السلام دعوت كرد، و شايسته تر بودن او را به امر خلافت مطرح ساخت، و عدّه اى از مسلمانان نيز از او پيروى كردند و به نام «شيعه ى على» ناميده شدند.[1]

نقد و بررسى

اين نظريه از سوى عدّه اى از محققان شيعه و اهل سنّت و نيز برخى از مستشرقان مورد نقد قرار گرفته است كه چند نمونه را يادآور مى شويم:

علاّمه ى امينى

وى در نقد اين نظريه مى گويد: لازم است در اين باره راه حزم و احتياط را برگزينيم، و مقام مسلمانان صدر اسلام را بالاتر از اين بدانيم كه فردى يهودى از صنعا كه به دروغ اظهار اسلام كرده، آنان را بفريبد؛ به گونه اى كه مردم و سياستمداران و متصديان امر حكومت همگى تسليم مكر و نيرنگ او شوند و او به گونه اى كه خود مى پسندد عقايد مسلمانان را به بازى بگيرد، اينها نه مورد قبول عقل است و نه ارزش تاريخى دارد. [2]

طه حسين

طه حسين پس از تحليل و بررسى داستان مربوط به عبداللّه بن سبا او را فردى خيالى و حكايت وى را ساخته و پرداخته ى دشمنان شيعه دانسته است. دلايل وى بر اين مدّعا چنين است:

1ـ همه ى مورخان معتبر اسلامى داستان او را نقل نكرده اند.

2ـ اساس اين داستان از سيف بن عمر است كه در دروغ پردازى و حديث سازى او شكى نيست.

3ـ كارهايى كه به عبداللّه بن سبا نسبت داده شده، از قبيل معجزه است، و از يك فرد عادى ساخته نيست، مگر آن كه مسلمانان را در نهايت بلاهت و ساده لوحى بدانيم.

4ـ با قبول چنين داستانى، سكوت خليفه (عثمان) و كارگزاران او در برابر آن قابل توجيه نخواهد بود، در حالى كه او با كسانى چون محمد بن ابى حذيفه و محمد بن ابى بكر و عمار و ديگران با شدت برخورد مى كرد.

5ـ از فردى به نام عبداللّه بن سبا در جنگ صفين و جمل اثر و نشانى يافت نمى شود. [3]

برنارد لوئيس

عدّه اى از مستشرقان نيز نظريه ى مزبور را بى اساس دانسته اند. برنارد لوئيس ضمن بى پايه دانستن آن، ديدگاه «ولهوزن» و «فريد ليندر» را در اين باره يادآور شده كه پس از نقد و بررسى مصادر به اين نتيجه رسيده اند كه داستان عبداللّه بن سبا ساخته و پرداخته ى متأخرين است.[4]

كاشف الغطاء

آية اللّه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء در ردّ داستان عبداللّه بن سبا مى گويد:

«كتب شيعه به اتفاق، عبداللّه بن سبا را لعن كرده و از او تبرّى جسته اند و عادى ترين تعبير آنان درباره ى او اين است كه وى پليدتر از آن است كه از او ياد شود.[5]

علاّمه عسكرى

علاّمه سيّد مرتضى عسكرى در اين باره دست به تحقيق گسترده و عميقى زده و ثابت كرده است كه مدرك داستان ياد شده، تاريخ طبرى، و راوى آن سيف بن عمر است كه به گواهى علماى رجال متهم به جعل حديث، و زندقه است. و طبعا نمى توان به روايت وى در اين باره استناد نمود. [6]

سخن پايانى

در كتب ملل و نحل از سبئيّه(بر وزن نظريق) به عنوان يكى از فرقه هاى غلات ياد شده است. چنان كه بغدادى نخستين فرقه از فرقه هايى را كه منتسب به اسلام اند ولى در حقيقت از فرقه هاى اسلامى نيستند، فرقه ى سبئيّه دانسته و درباره ى آن گفته است: «سبئيه پيروان عبداللّه بن سبا هستند كه در حق على عليه السلام غلو كردند؛ نخست او را پيامبر و سپس خدا خواندند. و جمعى از مردم كوفه دعوت او را پذيرفتند، و هنگامى كه خبر آنها به على عليه السلام داده شد، دستور داد تا آنان را بسوزانند، ولى چون سوزاندن همه ى آنها را صلاح ندانست، ابن سبا را به ساباط مداين تبعيد كرد، وپس از آن كه امام به شهادت رسيد، وى شهادت آن حضرت را انكار كرد و گفت: او به سان عيسى بن مريم عليه السلام به آسمان بالا رفته است و بار ديگر به زمين باز خواهد گشت و از دشمنان خود انتقام خواهد گرفت».[7]

پس بر فرض كه عبداللّه بن سبا وجود خارجى داشته است، نقش او در حدّ تأسيس يكى از فرقه هاى غلات بوده، و هيچ گونه ارتباطى با مذهب شيعه ندارد. در اين صورت قبول سبئيّه به عنوان يكى از فرقه هايى كه در جهان اسلام پديد آمده است، با انكار وجود شخصى به نام عبداللّه بن سبا و آنچه درباره ى وى در زمان خلافت عثمان در مورد پايه گذارى مذهب تشيع از سوى محققان نقل گرديد، هيچ گونه منافاتى ندارد.[8]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی