خداوند در آیه 56 سوره مانده می فرماید: خداوند بر پیامبر درود می فرستد و از مومنان نیز می خواهد با گفتن «الهم صلی علی محمد و...» از خدا بخواهند که بر پیامبر درود فرستد آیا این دور نیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

خداوند در آيه 56 سوره مانده مي فرمايد: خداوند بر پيامبر درود مي فرستد و از مومنان نيز مي خواهد با گفتن «الهم صلي علي محمد و...» از خدا بخواهند كه بر پيامبر درود فرستد آيا اين دور نيست؟

مقدمه:
يكي از عبادت‌هاي مهم در اسلام كه فوايد زيادي را در بر دارد و بشر به وسيلة آن به مقاصد خود مي‌رسد و وظيفة هر فرد مسلمان در شبانه روز است؛ موضوع صلوات بر پيامبر و آل او ـ عليهم السلام ـ است، كه نوعي ارتباط ميان انسان و آفريدگار جهان است. لذا فرمود: « إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا »[1] خداوند وفرشتگانش بر پيامبر درود مي فرستند، اي كساني كه ايمان آورده ايد بر او درود فرستيد و سلام گوئيد.
لفظ «صلاة» كه در آيه استعمال شده، در لغت و استعمال شرعي معاني متعدد دارد، در لغت به معناي دعا، تبريك و تمجيد است،[2] و بعضي گفته اند: صلاة در لغت به معناي تعظيم است، لذا نماز را اين خاطر صلاه مي گويند كه مشتمل بر تعظيم پروردگار است، اما در عرف شرعي اگر به خدا نسبت داده شود، معناي رحمت، تزكيه و ثنا مراد است و اگر به غير خدا نسبت داده شود، به معناي دعا و تصديق و اقرار به فضيلت كسي است كه به او صلوات فرستاده مي‌شود، در اين موضوع روايتي دركتاب «ثواب الاعمال» شيخ صدوق نقل شده[3] و در كتاب «حاشية» ملا عبدالله گفته: «الصلاة هي بمعني الدعاء أي طلب الرحمة، و إذا اسند إلي الله تجرد عن معني الطلب و يراد به الرحمة»،[4] يعني صلاة (در اصل) به معناي دعا، يعني طلب رحمت است، هنگامي كه به خدا نسبت داده شود از معناي طلب، برهنه مي‌شود و فقط رحمت مراد است.
بعد از روشن شدن معناي صلاة، مي‎پردازيم به توضيح آيه، خداوند در اين آيه مي‎فرمايد: «به راستي كه خدا رحمت مي‎فرستد و فرستگان او طلب رحمت مي‎كنند، براي پيغمبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ اي گروه مؤمنين شما طلب رحمت كنيد و درود فرستيد بر پيامبر».
مقام پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ آن قدر والا است كه آفريدگار عالم هستي و تمام فرشتگان كه تدبير اين جهان به فرمان حق بر عهده‎ي آنها است، بر او درود مي‎فرستند؛ اكنون كه چنين است شما نيز با اين پيام جهان هستي هم آهنگ شويد و بر او درود بفرستيد و سلام گوييد، و در برابر فرمان او تسليم شويد. او گوهر گران قدر عالم آفرينش است و اگر به لطف الهي در دسترس شما قرار گرفته، مبادا ارج و مقام او را در پيش گاه پروردگار و نزد فرشتگان همه آسمان‎ها فراموش كنيد، او يك انسان است و از ميان شما بر خواسته ولي نه يك انسان عادي، كسي است كه يك جهان در وجود او خلاصه شده است.
نكته قابل ذكر اين است كه تعبير به «يصلّون» به صورت فعل مضارع دليل بر استمرار است، يعني پيوسته خداوند و فرشته‎گان رحمت و درود بر او مي‎فرستند، رحمت و درودي پيوسته و جاوداني، اما درباره‎ كيفيت صلوات بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در روايات بي‎شماري كه از طريق شيعه و سني رسيده صريحاً آمده است كه آل محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ را هنگام صلوات بر محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ اضافه كنيد، از باب نمونه فقط به يك مورد اشاره مي‎شود، در تفسير «الدر المنثور» از كتاب‎هاي معتبر اهل سنت مثل صحيح مسلم، صحيح بخاري، سنن ابي داود، سنن ترمذي، سنن نسائي، سنن ابن ماجه و سنن ابن مردويه، از شخصي به نام كعب بن عجره نقل مي‎كند كه وقتي اين آيه نازل شد گفتيم: اي رسول خدا! سلام بر شما را شناختيم، پس صلوات بر شما چگونه است؟ آن حضرت فرمودند: «بگوييد: اللهم صلّ علي محمد و آل محمد.[5] علاوه بر اين روايت، روايات ديگري نيز نقل كرده اند.
علامه طباطبايي در اين باره مي‎گويد: صلوات خدا بر پيغمبر به معناي انعطاف او به وي است به وسيله رحمتش، البته انعطافي مطلق، چون در آيه‎ شريفه صلوات را مقيد به قيدي نكرده، همچنين صلوات ملائكه‎ او بر آن جناب، انعطاف ايشان است بر وي، به اين كه او را تزكيه نموده، برايش استغفار كنند، و صلوات مؤمنين بر او انعطاف ايشان است، به وسيله‎ درخواست رحمت براي او.
و در اين كه قبل از امر به مؤمنين كه بر او صلوات بفرستيد، نخست صلوات خود و ملائكه خود را ذكر كرد، دلالتي هست بر اين كه صلوات مؤمنين بر آن جناب، پيروي خداي سبحان و متابعت ملائكه‎ اوست، و از طريق شيعه و سني روايت بسيار زياد رسيده است در اين كه طريق صلوات فرستادن بر آن جناب، اين است كه از خدا بخواهند بر او و آل او صلوات بفرستد.[6]
اما در رابطه با دور بايد گفت: در تعريف دور دو تعبير به كار برده شده است: يكي اين كه «توقف الشييء علي نفسه»، يعني چيزي وابسته به خودش باشد. تعبير ديگر اين كه «توقّف الشييء علي ما يتوقّف عليه» يعني چيزي وابسته باشد بر چيز ديگر كه آن چيز ديگر وابسته به آن اولي باشد. به عنوان مثال مي‎گوييم: الف وابسته به باء هست، و باء وابسته به الف است، نتيجه‎ي اين كلام اين مي‎شود كه الف وابسته به الف است، بطلان دور مثل بطلان اجتماع نقيضين و اجتماع ضدين، بديهي و آشكار است، و عقل مستقلاً حاكم بر اين بطلان است.
با توجه به مطالبي كه بيان شد، جواب سؤال، روشن مي‎شود، يعني اولاً: صلوات خدا يك معنايي دارد و صلوات مؤمنين معاني ديگر، ثانياً: نه صلوات خدا وابسته به صلوات مؤمنين است و نه صلوات مؤمنين وابسته به صلاة خدا است، تا دور پيش بيايد.
بنابراين اينكه وقتي مي‎گوييم خداوند صلوات مي‎فرستد، يعني رحمت مي‎فرستد، و هنگامي كه مي‎گوييم فرشته ها يا مردم صلوات مي‎فرستند، يعني از خدا طلب رحمت مي‎كنند، در جاي كه معناي دور مرتبط بودن و وابسته بودن چيزي بر خودش است، و در اين آيه هيچ كدام از صلوات خدا و مؤمنين با هم مرتبط و وابسته نيستند.

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه (اندیشه قم)