گرفتن فدک از حضرت زهرا«سلام الله علیها»تنها جهت مالی و اقتصادی داشته؟ یا اغراض سیاسی نیز در آن نهفته بود؟ | کتابخانه مجازی الفبا

گرفتن فدک از حضرت زهرا«سلام الله علیها»تنها جهت مالی و اقتصادی داشته؟ یا اغراض سیاسی نیز در آن نهفته بود؟

گرفتن «فدك» از بانوى بزرگ اسلام حضرت زهرا«عليها السلام» مسأله ساده‏اى نبوده كه تنها مربوط به جنبه مالى آن باشد، بلكه جنبۀ اقتصادى آن تحت الشعاع مسائل سياسى حاكم بر جامعه اسلامى بعد از رحلت پيامبراکرم«صلى الله عليه و آله»بوده است.

در حقيقت موضوع فدك از ساير حوادث آن عصر جدا نبوده، بلكه حلقه‏اى است از يك زنجير بزرگ، و پديده‏اى است از يك جريان كلّى و فراگير!که ما به مواردی ازآن اشاره می کنیم:

1- ملکیت فدك يك امتياز بزرگ معنوى براى خاندان پیامبر«صلی الله علیه وآله»محسوب مى‏شد، واين خود دليلی بود بر مقام و منزلت آنها در پيشگاه خداوند متعال و رسول مکرمش«صلى الله عليه و آله»؛ به خصوص اين‏كه در روايات شيعه و اهل سنّت آمده است: به هنگام نزول آيۀ«وَآتِ ذَا الْقُرْبَى‏ حَقَّهُ»[1]پيامبر«صلى الله عليه و آله»فاطمه«عليها السلام»را فراخوانده و زمين فدك را به ایشان بخشيدند.[2]

روشن است وجود فدك در دست خاندان پيامبر«صلى الله عليه و آله» سبب مى‏شدکه مردم ساير آثار پيامبر«صلى الله عليه و آله»؛به خصوص مسأله خلافت و جانشينى آن حضرت«صلى الله عليه و آله»را نيز در اين خاندان جستجو كنند، و اين مطلبى نبود كه طرفداران انتقال خلافت به دیگران بتوانند آن را تحمّل كنند.

2- اين مسأله از نظر بعد اقتصادى نيز مهم بود، و روى بعد سياسى آن اثر مى‏گذاشت، چرا كه على«عليه السلام» و خاندان او اگر در مضيقه شديد اقتصادى قرار مى‏گرفتند توان سياسى آنها به همان نسبت تحليل مى‏رفت، و به تعبير ديگر وجود فدك در دست آنان امكاناتى در اختيارشان قرار مى‏داد كه مى‏توانست پشتوانه مسأله ولايت باشد، همان‏گونه كه اموال خديجه«عليها السلام»پشتوانه‏اى براى پيشرفت اسلام در آغاز نبوّت پيامبر اسلام«صلى الله عليه و آله»بود.

در همۀ دنيا معمول است هر گاه بخواهند شخص بزرگ، يا كشورى را منزوى كنند آنرا را در محاصره اقتصادى قرار مى‏دهند كه در تاريخ اسلام در داستان «شعب ابوطالب» و محاصره شديد اقتصادى مسلمين از سوى مشركان قريش آمده است.

در تفسير سوره «منافقين» ذيل آيۀ:«لَئِنْ رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ»[3]؛ به توطئه‏اى شبيه همين توطئه از سوى منافقين اشاره شده كه به لطف الهى در نطفه خفه شد، بنابراين جاى تعجب نيست كه مخالفان بكوشند اين سرمايه را از خاندان پيغمبر اكرم«صلى الله عليه و آله»گرفته، و آنها را منزوى سازند.

3- اگر آنها حاضر مى‏شدند فدك را به عنوان ميراث پيامبر«صلى الله عليه و آله»و يا بخشش و هديه آن حضرت به فاطمه زهرا«عليها السلام»؛ دراختيار آن حضرت قرار دهند راهى باز مى‏شد كه آن حضرت خلافت را نيز از آنها مطالبه نماید.

اين نكته را دانشمند معروف اهل سنّت «ابن ابى‏الحديد معتزلى» در شرح «نهج البلاغه» به گونۀ ظريفى منعكس كرده است.

او مى‏گويد: من از (استادم) «على بن فارقى» مدرّس مدرسه بغداد سؤال كردم: آيا فاطمه«عليها السلام»در ادعاى مالكيت فدك صادق بود؟

گفت: آرى.

گفتم: پس چرا خليفه اوّل فدك را به او نداد، در حالى كه فاطمه نزد او راستگو بود؟

او تبسمى كرد و كلام لطيف و زيبا و طنزگونه‏اى گفت، در حالى كه هرگز عادت به شوخى نداشت، وی گفت:

«لَوْ اعْطاها الْيَوْمَ فَدَكاً بِمُجَرَّدِ دَعْواها لَجائَتْ الَيْهِ غَداً وَ ادَّعَتْ لِزَوْجِهَا الْخِلافَةَ وَ زَحْزَحَتْهُ مِنْ مَكانِهِ، وَ لَمْ يُمْكِنُهُ الْاعْتِذارُ وَ الْمُدافِعَةُ بِشَيٍ لِأَنَّهُ يَكُونُ قَدْ اسْجَلَ عَلى‏ نَفْسِهِ بِانَّها صادِقَةٌ فِيما تَدَّعِيهِ، كائِناً ما كانَ، مِن غَيْرِ حاجَةٍ الى‏ بَيِّنَةٍ؛ اگر ابى‏بكر آن روز فدك را به مجرد ادعاى فاطمه«عليها السلام»به او مى‏داد، فردا به سراغش مى‏آمد و ادعاى خلافت براى همسرش مى‏كرد! و وى را از مقامش كنار مى‏زد، و او هيچ‏گونه عذر و دفاعى از خود نداشت، زيرا با دادن فدك پذيرفته بود كه فاطمه«عليها السلام»در آنچه ادعا می نماید راستگوست، و نيازى به بيّنه و گواه ندارد».

سپس ابن ابى الحديد مى‏افزايد: اين يك واقعيت است، هر چند استادم آن را به عنوان مزاح مطرح كرد.[4]

اين اعتراف صريح از دو دانشمند اهل سنّت، شاهد زنده‏اى جهت «بار سياسى» داستان فدك است.

و اگر به سرنوشت اين قريه در طول تاريخ چند قرن آغاز اسلام بنگريم كه چگونه دست به دست مى‏گرديدو هر يك از خلفا موضع خاصى در برابر آن داشتند، اين مسأله روشن‏تر مى‏شود .

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی