چرا ابن ‏عباس امام حسین علیه السلام را همراهی ننمود؟ | کتابخانه مجازی الفبا

چرا ابن ‏عباس امام حسین علیه السلام را همراهی ننمود؟

عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم- رضى الله عنهم اجمعين- به امامت امامان دوازده‏گانه اهل بيت، پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله ايمان داشت،[1] به حقشان آگاه بود و يقين داشت كه يارى دادن آنها و جهاد زير پرچمشان همانند نماز و روزه واجب است. سيره وى نسبت به امام اميرالمؤمنين، امام حسن و امام حسين عليهم السلام كاشف از اين ايمان و اين يقين و اين معرفت است.[2] او به اين كه خداوند دوستى و فرمانبردارى اهل بيت را نصيب او كرده است به خود مى‏باليد و افتخار مى‏كرد كه سر به فرمان آن بزرگواران است.

نقل شده است كه روزى ابن‏عباس براى امام حسن و امام حسين عليهما السلام ركاب گرفت تا سوار شوند. مدرك بن زياد با مشاهده اين وضعيت به ابن‏عباس اعتراض كرد و گفت: «تو از آنها سالمندترى، آيا برايشان ركاب مى‏گيرى؟

گفت: اى احمق آيا مى‏دانى كه اينها چه كسانى هستند؟ اينان دو فرزند رسول خدايند، آيا اين افتخار خدايى نيست كه براى آنها ركاب بگيرم و آنها را پياده كنم؟ [3]

ابن‏عباس آنچه را كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و از اميرالمؤمنين عليه السلام، درباره شهادت حسين عليه السلام شنيده بود حفظ داشت و مى‏گفت: هنگام رفتن به صفين در ركاب على عليه السلام بودم، چون به نينوا، بر ساحل فرات، رسيديم با صداى بلند فرمود: اى پسرعباس، آيا اينجا را مى‏شناسى؟ گفتم: يا اميرالمؤمنين، نه! فرمود: اگر تو هم مانند من اينجا را مى‏شناختى از آن نمى‏گذشتى مگر آنكه چون من مى‏گريستى!

گويد: سپس آن‏قدر گريست‏كه محاسنش خيس شد و اشك بر سينه‏اش جارى گشت.

ما نيز با او گريستيم؛ و فرمود: آه، آه، مرا با خاندان ابوسفيان چه كار؟ مرا با خاندان حرب و حزب شيطان و دوستان كفر چه كار؟ يا اباعبدالله شكيبا باش، آنچه از آنان به تو مى‏رسد، به پدرت نيز رسيده است».[4]

ابن عباس مى‏گفت: «ما شك نداشتيم كه از ميان شمار فراوان اهل بيت، حسين بن على عليه السلام در كربلا كشته مى‏شود!»[5]

حال اين سؤال مطرح است كه چرا ابن عباس از پيوستن به كاروان حسينى و يارى دادن سرور مظلومان و رسيدن به فيض شهادت خوددارى ورزيد؟

آيا دل بسته زمين شد و پس از عمرى جهاد در راه خدا و يارى حق دنيا را بر آخرت برگزيد!؟

كسى كه با سيره ابن عباس آشنا باشد، حتى فكر چنين پرسشى را هم به خود راه نمى‏دهد! مگر ابن عباس همان كسى نيست كه در گفت و گوى نخست خود با امام حسين عليه السلام در مكه در شعبان سال شصت هجرى عرضه داشت: «فدايت شوم اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله گويى مرا به خود مى‏خوانى و از من اميد يارى دارى! به خداى يگانه سوگند، چنانچه با اين شمشير در حضور شما زده شوم تا آنچه را دارم از دست بدهم هنوز يك صدم حق شما را ادا نكرده‏ام. اينك من در حضور شمايم. هر امرى داريد بفرماييد!»

بنابر اين، آيا گذشت عمر او را از يارى حسين عليه السلام ناتوان ساخته بود؟

مى‏دانيم كه ابن‏عباس در سال 68 يا 69 هجرى در سن 70 يا 71 سالگى بدرود حيات گفت.[6] بنابر اين در سال شصت هجرى 62 يا 63 سال داشته است. او حدود پنج سال از امام حسين عليه السلام بزرگ‏تر بود. بنابر اين از نظر سلامت و قدرت بدنى توان جهاد همراه امام عليه السلام را داشت. به ويژه آنكه چيزى مبنى بر اين كه او نيز مانند محمد حنفيه بيمار بوده نقل نشده است.بنابر اين سبب خوددارى وى چه بود؟

پيش از پرداختن به موضوع سبب خوددارى ابن‏عباس از پيوستن به نهضت مقدس امام حسين عليه السلام به دو نكته مهم و اساسى‏كه به معذور بودن وى كمك مى‏كند اشاره مى‏گردد.

1- در همه آنچه درباره ديدارها و گفت و گوهاى ابن‏عباس و امام عليه السلام در مكه نقل شده است ديده نمى‏شود كه امام به طور مستقيم همان طور كه خواستار يارى ابن‏عمر شد از وى نيز يارى خواسته باشد. حتى هنگامى كه امام عليه السلام در گفت و گوى نخست خود با ابن عباس و ابن‏عمر فرمود كه «خداوندا تو گواه باش».

ابن‏عباس جانِ كلام امام عليه السلام را دريافت و آمادگى خود را براى يارى و جهاد در راه امام عليه السلام اعلام كرد. جز اين هيچ اشاره دور يا نزديكى نمى‏توان يافت كه بر تقاضاى امام عليه السلام از ابن عباس براى يارى خود دلالت داشته باشد.

2- می توان گفت: هيچ روايتى در تاريخ نيست كه نشان دهد، ابن‏عباس از ديدگاه اهل بيت عليهم السلام به سبب نپيوستن به امام حسين عليه السلام مقصر دانسته شده باشد يا وى را نكوهش كرده باشند. بلكه از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه امام باقر عليه السلام به شدت ابن‏عباس را دوست مى‏داشت.[7] تنها ابن شهر آشوب در يك روايت مرسل گويد:«هنگامى كه ابن‏عباس را به خاطر ترك يارى حسين نكوهش كردند، گفت: ياران حسين‏نه يك تن زياد شدند و نه كم. ما پيش از ديدنشان آنان را به نام مى‏شناختيم!».[8]

از اين روايت برمى‏آيد كه ابن‏عباس براى ترك امام عذرى نداشته است. ولى مرسل بودن خبر و ناشناس بودن سرزنش كننده و معلوم بودن دوستى ابن‏عباس نسبت به اهل بيت، روى هم رفته، بخش آغاز اين خبر، يعنى عبارت «ابن‏عباس را به خاطر ترك يارى حسين نكوهش كردند» را غير قابل اطمينان مى‏سازد.

همچنین بايد يادآور شد كه به اتفاق همه مورخان، ابن عباس در واپسين روزهاى زندگى نابينا شده بود؛ و سعيد بن جبير او را راهنمايى مى‏كرد. [9] ممكن است كه اين كم سويى چشم تا نابينايى پيش رفته باشد؛ و آن طورى كه از گفتار ابن قتيبه در المعارف برمى‏آيد اين كم‏سويى در اواخر دوران معاويه آغاز گرديده بود. او مى‏گويد: چشم‏هاى سه تن از يك نسل كم سو بود: عبدالله بن عباس، پدرش عباس بن عبدالمطلب و پدر او عبدالمطلب بن هاشم ... از اين رو معاويه به ابن‏عباس گفت: شما بنى‏هاشم از ناحيه چشم بيمار مى‏شويد؛ و ابن‏عباس در پاسخ گفت: و شما بنى‏اميه دلتان بيمار مى‏شود.[10] روشن است كه چنانچه ديدگان ابن عباس به جدّ ضعيف نشده بود، مناسبت و انگيزه‏اى براى معاويه وجود نداشت.

مسروق گويد: هنگامى كه ابن‏عباس را ديدم گفتم: زيباترين مردم؛ و چون به سخن درآمد گفتم: فصيح‏ترين مردم؛ و چون به نقل حديث پرداخت گفتم: داناترين مردم. عمربن خطاب او را به خود نزديك مى‏كرد و كنارش مى‏نشست و همراه همه صحابه با او مشورت مى‏كرد. در پايان عمر چشمانش كم‏سو شده بود.[11] مسروق، در سال 62 يا 63 هجرى درگذشته است، بنابر اين مى‏توان گفت كه به احتمال بسيار زياد چشمان ابن‏عباس پيش از سال 62 يا 63 كم‏سو بوده است؛ چرا كه موضوع كم‏سويى چشمان ابن‏عباس در گفتار مسروق نيز آمده است.

در اينجا روايتى وجود دارد كه از ظاهرش برمى‏آيد كه چشمان ابن‏عباس در اوايل سال 61 هجرى، يعنى پيش از آنكه خبر شهادت امام حسين به مدينه برسد، كم‏سو و يا نابينا بوده است. اين روايت را شيخ طوسى در امالى خويش به سندى كه از ابن جبير- راهنماى ابن‏عباس- به ابن‏عباس مى‏رسد نقل مى‏كند: در خانه‏ام سرگرم استراحت بودم كه ناگهان فرياد بسيار بلندى از خانه ام‏سلمه، همسر پيامبر صلى الله عليه و آله، بلند شد، من بيرون آمدم و راهنمايم مرا به منزل ام‏سلمه برد. زن و مرد مدينه نيز به آنجا آمدند. چون به او رسيدم گفتم: يا ام‏المؤمنين چرا فرياد ناله و استغاثه برمى‏آورى؟ او پاسخى به من نداد و نزد ديگر زنان بنى‏هاشم رفت و گفت: اى دختران عبدالمطلب، مرا يارى و همراهى كنيد و همراهم گريه كنيد. به خدا سوگند كه سرور شما و سرور جوانان بهشت كشته شد. به خدا سوگند كه سبط رسول خدا و دسته‏گل او به شهادت رسيد!

گفتند: يا ام‏المؤمنين، اين را از كجا دانستى؟ گفت: هم اينك پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را در خواب ديدم كه پريشان و وحشتزده بود. چون از اين حالتش پرسيدم فرمود: «امروز پسرم حسين با اهل بيتش كشته شد و من آنان را به خاك سپردم و اكنون از كارشان فراغت يافته‏ام».

من [ام سلمه‏] برخاستم و در حالى كه هيچ از خود نمى‏دانستم به خانه رفتم و به جست و جو پرداختم. ناگهان چشمم به تربت حسين افتاد كه جبرئيل از كربلا آورد و گفت كه هرگاه اين خاك تبديل به خون شد پسرت كشته شده است؛ و رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را به من داد و فرمود: اين خاك را درون شيشه بگذار و نزد خويش نگهدار. هنگامى كه‏ تبديل به خون شد بدان كه حسين كشته شده است؛ و من اينك آن شيشه را ديدم كه تبديل به خون شده مى‏جوشد!

سپس ام‏سلمه از آن خون برگرفت و بر چهره‏اش ماليد و آن روز را روز ماتم و نوحه‏سرايى بر حسين قرار داد. پس از آن كاروانيان آمدند و خبر دادند كه حسين در آن روز كشته شده است.[12]

اينكه ابن‏عباس مى‏گويد: «من بيرون آمدم و راهنمايم مرا به خانه ام‏سلمه برد». نشان مى‏دهد كه به احتمال زياد چشم او كم‏سو و يا نابينا بوده است. آن راهنما هم خودش را راهنمايى مى‏كرده است و نه مركبش را؛ چرا كه مسافت نزديك بود و او با گوش خود صداى ناله و شيون خانه ام‏سلمه را شنيد و تشخيص داد كه صدا از خانه اوست.

از آنچه گفته شد يقين مى‏كنيم كه ابن‏عباس در اواخر سال شصتم هجرى- وبالطبع روزهاى حضور امام عليه السلام در مكه از كم‏سويى و يا نابينايى چشم رنج مى‏برده است؛ و همين امر موجب گشته بود كه نتواند به امام حسين عليه السلام بپيوندد و در ركابش جهاد كند. او معذور بود و به همين سبب از او براى پيوستن به خود دعوت نكرد و اجازه داد كه به مدينه بازگرددو اخبار دستگاه بنى‏اميه را به او گزارش دهد و فرمود: اى پسر عباس، تو پسر عموى پدر منى، و از آن هنگام كه تو را شناخته‏ام، پيوسته به نيكى امر مى‏كنى. تو با پدرم همراه بودى و پيشنهادهاى هدايتگرانه مى‏دادى، او پيوسته از تو طلب خيرخواهى مى‏كرد و با تو به مشورت مى‏پرداخت و تو نيز نظر درست را به او پيشنهاد مى‏دادى، در پناه خداوند به مدينه باز گرد و چيزى از اخبارت را از من پوشيده مدار. [13]

اما اینکه مسعودى در مروج الذهب آورده است: « [ابن‏عباس‏] به سبب گريه بر على، حسن و حسين، بينايى‏اش را از دست داده بود». اين سخن به يقين ما خدشه‏اى وارد نمى‏سازد.

چرا كه ضرورتاً از اين روايت بر نمى‏آيد كه او پس از شهادت امام حسين عليه السلام نابينا شده‏ است. بلكه از ظاهر آن چنين برمى‏آيد كه سبب نابينايى وى گريه‏هاى فراوان او در فقدان اميرالمؤمنين على عليه السلام [14]، حسن عليه السلام و حسين عليه السلام بوده است. مفهوم اين سخن اين است كه گريه‏هاى فراوان از اندوه شهادت اميرالمؤمنين على عليه السلام و سپس امام حسن عليه السلام[15] « و سپس شهادت امام حسين عليه السلام اندك اندك چشمانش را كم‏سو كرده بود. ناگفته نماند ابن‏عباس به خاطر اينكه- با وجود آگاهى بر سرنوشت حضرت و رنج‏هايى كه مى‏كشد- با وى همراه نشد و در ركابش به‏شهادت نرسيد، بسيار مى‏گريست؛ و اين‏ادعا دلايل تاريخى بسيارى دارد.[16]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی