چرا با اینکه خلافت امری الهی بود، على علیه السلام پس از قتل عثمان و درخواست مردم از ایشان برای پذیرش خلافت فرمودند«مرا رها کنید و دیگرى | کتابخانه مجازی الفبا

چرا با اينکه خلافت امري الهي بود، على عليه السلام پس از قتل عثمان و درخواست مردم از ايشان براي پذيرش خلافت فرمودند«مرا رها كنيد و ديگرى

1. خلافت منصوص: در این نوع خلافت خلیفه توسط خدا و رسول او تعیین می گردد و مردم نقشی در تعیین او به عهده ندارند. خلافت به اين معنا قابل فسخ و يا صرف نظر كردن نيست؛ بلکه جایگاه خلافت همچون جایگاه نبوت امری الهی است كه بر دوش فردى نهاده مى‏ شود.

2. خلافت انتخابى: كه خليفه از سوى مردم برگزيده مى‏ شود. گفتنى است امام عليه السلام خلافت به معناى دوم را نمى‏پذيرد.

توضيح اين‏كه: مردم پس از قتل عثمان، از على‏بن ابى ‏طالب خواستند به‏سان سه خليفه پيشين، با بيعت، زمام امور را به دست گيرد و امام عليه السلام در اين حال با بيان: «مرا رها كنيد و ديگرى را بجوييد.» به اين خواسته پاسخ مثبت ندادند. نپذيرفتن چنين خلافت و بيعتى، نشانه اين نيست كه امام خليفه منصوص و واقعى نبود، بلكه نشانه آن است كه روش پيشينيان را نادرست‏

و غير صحيح مى ‏دانست. امّا چرا نمى‏پذيرفت؟ براى اين‏كه آنان در موقعيتى سراغ على آمدند كه روحيه پاكى كه در عصر رسالت بر صحابه حاكم بود، از ميان رفته و روح دنياپرستى و زراندوزى بر بخشى از صحابه حكومت مى‏ كرد. تاريخ از اندوخته‏ هاى هولناك طلحه و زبير و عبدالرحمان‏بن عوف و سعدبن ابى سرح، پرده برداشته است. خليفه پيشين، يك پنجم از غنايم آفريقايى را به مروان بن حكم داد، و اين كار به قدرى زننده بود كه گروهى از صحابه صريحاً به نقد كار خليفه پرداختند و شاعرى گفت:

وأعطيت مروان خمس العباد ** ظلما لهم وحميت الحمى[1]

يك پنجم غنايم افريقيه را به مروان دادى و او را برگزيدى و از خويشاوندان خود حمايت كردى.

امام در چنين وضعيتى مى‏ گويد: من شايسته خلافت بر اين مردم نيستم. برويد و كسى را پيدا كنيد كه با اين روش هماهنگ باشد، ولى آنگاه كه اصرار مردم را ديد، ناگزير شد براى حفظ وحدت مسلمين و جلوگيرى از متلاشى شدن قوا و نيرو، بيعت را بپذيرد ولى راه و روش خود را به وسيله اوّلين سخنرانى خود، اعلام كرد و تمام اسراف‏كارى‏ها كه به وسيله خليفه پيشين رخ داده همه بايد به بيت‏المال برگردد؛ چنان كه فرمود:«وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ مُلِكَ بِهِ الْإِمَاءُ لَرَدَدْتُهُ عَلَى مُسْتَحِقِّيهِ، فَإِنَّ فِي الْعَدْلِ سَعَةً، وَ مَنْ ضَاقَ عَلَيْهِ الْعَدْلُ‏ فَالْجَوْرُ عَلَيْهِ أَضْيَقُ».[2] «به خدا سوگند هرگاه به اموال نامشروع و غارت شده از بيت‏المال، صداق زنان قرار گيرد و كنيزان با آن خريدارى شوند، من آن را به بيت المال باز مى ‏گردانم؛ زيرا در عدل و داد گشايشى است و هركس عدل و داد براى او ناخوشايند باشد، ستم و بيداد برايش ناخوشايندتر است.»

براى روشن شدن اين حقيقت كه چرا حضرت دعوت و بيعت مردم را نپذيرفت، ما سخن امام عليه السلام را به‏ نحو كامل نقل می كنيم: «مرا رها كنيد و ديگرى را بطلبيد! چرا كه ما به استقبال چيزى مى‏ رويم كه چهره ‏ها و رنگ‏هاى گوناگون دارد و دلها نسبت به آن استوار و عقل‏ها بر آن ثابت نمى‏ ماند (چون قبول زمامدارى در اين شرايط بسيار مشكل و طاقت فرساست)؛ ابرهاى تيره و تار، افق‏ها را پوشانيده و راه مستقيم حق (در اين فضاى ظلمانى) ناشناخته است. بدانيد اگر من دعوت شما را بپذيرم مطابق آنچه خود، مى ‏دانم (با اصول حق و عدالت) با شما رفتار خواهم كرد و هرگز به سخن اين و آن و سرزنشِ سرزنش كنندگان، گوش نخواهم داد! و اگر مرا رها كنيد همچون يكى از شما خواهم بود (و با عدم وجود يارو ياور، مسئوليّتى نخواهم داشت) بلكه شايد از شما شنواتر و مطيع‏تر، نسب به رئيس حكومت و واليان امر (در حفظ كيان اسلام و منافع مردم) بوده باشم و من براى شما وزير و مشاور باشم بهتر از آن است كه امير و رهبر باشم (چرا كه اگر امير باشم و با من مخالفت كنيد كافر مى ‏شويد، ولى اگر ديگرى به جاى من باشد چنين نيست).[3]

حضرت در اين كلام، گوشه ‏اى از حقايق و وضعيت حاكم بر آن عصر را شرح مى ‏دهد و روش و منش خويش را در اداره حكومت را ارائه مى ‏كند. برخى از ويژگى ‏هاى حاكم بر جامعه آن روز، عبارت‏اند از:

* تغيير تدريجى در سنت رسول‏ اللَّه صلى الله عليه و آله پس از 23 سال؛ مانند برترى دادن عرب بر عجم، موالى بر بندگان و ...

* رفتار عثمان در باره تقسيم ناعادلانه بيت‏ المال و گماردن نزديكان خود از بنى ‏اميه بر امارت و ... كه موجب شورش مسلمانان و قتل او گرديد.

* طمع[4] جمعى از بيعت كنندگان با امام براى استفاده از فرصت‏ هاى حكومتى.[5]

* شايعه حرص و اصرار امام براى دست يابى به حكومت.[6]

* وجود معاويه و بغض وى نسبت به امام، كه نزديك‏ترين افراد خاندانش در زمان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به دست امام على عليه السلام به قتل رسيده‏اند و او دنبال بهانه است تا امام را به دست داشتن در قتل عثمان متهم كند و به بهانه قصاص با قاتلان عثمان دست به هر كارى مى‏ زند.[7]

* پيش بينى امام از بروز فتنه‏ها كه ده سال پيش از انتخاب عثمان مطرح كرد.[8]

و اكنون نيز آن حضرت ادامه آن را به شكل تيره‏تر و سهمگين‏ تر، به وضوح مى ‏بيند و تصريح مى‏ كند دل‏ها و عقل‏هاى مردم در برابر آن، پا برجا نخواهد ماند.[9]

و امورى ديگر از اين دست موجب شد تا امام بدون مجامله، با تفهيم حقيقت و روشن ساختن وضعيت بحرانى آن روز براى مردم، حجت را بر آنان تمام كند تا پس از بيعت نيز بهانه و توجيهى براى ديگران باقى نماند و اعتراضى عليه امام راه نيفتد؛ از همين رو، امام بعدها بر اين نكته تأكيد مى‏ ورزد و مى‏فرمايد:«لَمْ تَكُنْ بَيْعَتُكُمْ إِيَّايَ فَلْتَةً ...».[10] «بيعت شما با من بدون انديشه و تأمل نبود كه اكنون آن را بشكنيد.»اميرمؤمنان عليه السلام در باره علت سكوت خود پس از سقيفه و پذيرش حكومت پس از قتل عثمان، مى‏ گويد:

«فَأَمْسَكْتُ بِيَدِي حَتَّى رَأَيْتُ رَاجِعَةَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ يَدْعُونَ إِلَى مَحْقِ دِينِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَى فِيهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَكُونُ الْمُصِيبَةُ بِهِ عَلَيَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَايَتِكُم ...».[11]«من دست برداشتم، تا آنجا كه ديدم گروهى از اسلام بازگشته و مى‏ خواهند دين محمد صلى الله عليه و آله را نابود كنند. ترسيدم اگر اسلام و مسلمانان را يارى نكنم، رخنه‏اى در آن ببينم يا شاهد نابودى آن باشم كه مصيبت آن بر من سخت‏تر از رها كردن حكومت بر شما است، كه كالاى چند روزه دنياست و به زودى ايام آن مى ‏گذرد.»

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی