عبادت ما برای خود ماست، یعنی چه؟ این مسئله با عبادت برای خدا چگونه قابل جمع است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

گفته می شود با توجه به بی نیاز بودن خداوند از اعمال ما، این اعمال برای خود ما است؛ یعنی اعمال ائمه (ع) هم برای خودشان بود؟ آیا این عقیده، عبادت های مارا ضایع نمی کند؟ در ثانی، این مسئله با سخن حضرت علی (ع) که عبادت گروهی را فقط برای خدا می دانند، چگونه قابل جمع است؟ به عبارت دیگر، همان طوری که می دانیم خداوند غنی است و به عبادات ما احتیاجی ندارد، پس عبادات ما این گونه تعلیل می شود که ما خودمان به آنها احتیاج داریم. حال سوال این جا است که آیا این همه طاعات برای خودمان است و این همه اذکار و اعمال و ایستادن در مقابل خداوند و حمد و ثنای او گفتن، همه وسیله ای است برای خود؟راستش را بخواهید این واژه " خود" مرا اذیت می کند و در حقیقت، شیرینی عبادت را می گیرد. نمی دانم ... یعنی اعمال ائمه هم برای خودشان بود ...؟! برای ارتقای درجه معنوی خودشان؟! این که خوب و زیبا به نظر نمی رسد و انسان قانع نمی شود. معنای جمله امام علی (ع) که گروهی خدا را برای ترس از جهنم و گروهی برای شوق بهشت و گروهی برای خود خدا او را عبادت می کنند، چیست؟ آیا عبادت دو دسته اول برای خود نیست که مرتبه ای پایین دارد، اگر این طور است پس خدا که غنی است، معنای دسته سوم و عبادتشان چیست؟

چون خداوند، حکیم است و به کار عبث و بیهوده امر نمی کند، قطعا عبادت هایی که ما را به انجام آنها امر نموده است، دارای اثرات و فوایدی است، و چون خداوند غنی بالذات است و به این عبادت های ما نیازی ندارد، فواید این عبادت ها، به غیر خدا (فرد عبادت کننده و دیگران) می رسد. این اثرات و فواید، با هدف و انگیزه ما از عبادت منافاتی ندارد؛ یعنی اگر چه یک انسان خود ساخته فقط به خاطر خداوند، عبادتی را انجام می دهد، ولی این هدف، با این مسئله که فایده ای هم نصیب خود عبادت کننده بشود، منافاتی ندارد. هدف افراد از عبادت، به نوع فکر و سطح آگاهی و معرفت آنان بستگی دارد، و انبیای الاهی و ائمه معصومین (ع) که در اوج معرفت قرار دارند، دارای بالاترین هدف از عبادت پروردگار، که همان شکر از الطاف پروردگار و انجام عملی که سزاوار مقام ربوبی است، هستند و هر چه هدف بلندتر باشد، آثار عبادت که به عبادت کننده می رسد، بیشتر و بهتر خواهد بود. از دیدگاه دیگر، انسان موجودی است دو بعدی با گرایش های الاهی و نفسانی و از این جهت دارای دو خود حقیقی و مجازی است. آنچه از نظر اسلام مذموم است، تلاش و کوشش در راه خود حیوانی و نفسانی (مجازی) است، اما تلاش و فعالیت در راه ارتقای خود واقعی، در حقیقت تلاش و کوشش در راه خدا و برای خدا است. اگر هدف انسان از عبادت، ارتقای بعد الاهی و تقرب به پروردگار باشد، در این صورت عبادت های او کاملاً هم جهت و هم سو با عبادت "الله" می شود و از مسیر الاهی، ذره ای انحراف پیدا نمی کند

پاسخ به آنچه در سؤال آمده است، می تواند در دو بخش تنظیم گردد:



یک. گرچه عبادت ها آثاری دارند، اما معصومین (ع) به این آثار چشم ندوخته اند و انگیزه آنان از عبادات، فقط و فقط خدا است و خدا را برای خدا می خواهند نه برای خود.

برای توضیح این پاسخ، توجه به نکاتی ضروری می نماید:

الف. بدیهی است که عبادات آثاری دارند و کاری لغو و بیهوده نیستند؛ زیرا خداوند هرگز به کاری بیهوده امر نمی کند و بر ترک آن وعده عذاب[1] نمی دهد. اما یقینا این تاثیر در مقام والای خداوند نیست که باعث تقویت قدرت خداوند و ارتقای مقام الاهی شود؛ زیرا مقامی فوق مقام پروردگار متصور نیست و همه انسان ها و مخلوقات، ذره ای از دریای بیکران عظمت او محسوب می شوند. او غنی بالذات است و فقری ندارد تا غیر او بخواهد آن را جبران نماید و هیچ کس نمی تواند به او ضرری برساند تا با عبادت بندگان خالص، جلوی آن گرفته شود.



پس تأثیر این عبادت ها، در خود انسان عبادت کننده و دیگر انسان ها و موجودات است[2] و فرقی نمی کند که انسان های عادی آنها را انجام دهند یا معصومین (ع) و البته معصومین (ع) از عبادت های خود، بیشتر از دیگران سود می برند؛ زیرا آنها با معرفت کامل تری آنها را به جا می آورند.



ب. اثر و فایده عبادت که از آن به هدف و غرض فعل تعبیر می کنند، نباید با هدف فاعل، یعنی نیت و انگیزه انجام دهنده کار خلط شود و هیچ الزامی وجود ندارد که انگیزه فاعل، همان هدف فعل باشد.



بهتر است فرق بین هدف فاعل و هدف فعل را با مثالی توضیح دهیم:



فرض کنید که برای مریضی، دارویی مفید و شفا بخش است، اما مریض از خوردن آن استنکاف می کند، ولی این مریض برای پدرش، احترام خاصی قائل است و پدرش بر خوردن این دارو اصرار دارد. او در این جا اقدام به خوردن دارو می کند، نه به خاطر این که آثار مفیدی برای او دارد، بلکه چون پدرش از او خواسته است؛ یعنی هیچ الزامی وجود ندارد که انگیزه فاعل، همان هدف فعل باشد.



حال می گوییم گرچه خداوند، بهترین شاکران است و هیچ عملی را بدون شکرگزاری رها نمی کند، اما انسان هایی هستند که اگر بدانند و یقین داشته باشند که این عبادت، برای آنها هیچ گونه سود و فایده و نفعی ندارد باز هم دست از عبادت خدا بر نمی دارند؛ چون خدا به آنها امر کرده، آن را بجای می آورند و ما معتقدیم که ائمه ما از این دسته بودند.



ج. هدف فاعل از انجام عبادت، میزان تأثیر و فایده آن عمل عبادی را مشخص می کند؛ یعنی به هر میزان، انگیزه فاعل خالص تر باشد به همان میزان، هدف فعل و آثار عمل عبادی گسترده تر و بهتر خواهد بود و در واقع، یک عمل تا مادامی که برای خدا انجام نشود، اثری ندارد و آن گاه اثری دارد که برای خدا انجام شود. اما برای خدا بودن عمل، درجات و مراحلی دارد: "گروهی به شوق بهشت خدا را عبادت می کنند که این عبادت تجار است (ارزش و فایده چندانی ندارد) و گروهی از ترس جهنم خدا را عبادت می کنند که عبادت بردگان و بندگان است (ارزش و اثری ندارد)، ولی گروهی هستند که چون خداوند را اهل و شایسته عبادت می بینند، برای شکر نعمت ها او را عبادت می کنند که این، عبادت احرار و آزادگان است (بسیار با ارزش و سودمند است)".[3] این جمله که از سخنان گوهر بار حضرت علی (ع) است، به هدف و انگیزه فاعل اشاره دارد که گرچه انسان، با انگیزه رفتن به بهشت یا نرفتن به جهنم، از انگیزه الاهی فاصله نمی گیرد و بالاخره رفتن به بهشت، چیزی است که خدا آن را خواسته و اثر طبیعی اعمال عبادی هم همین است که انسان به گوهر تقوا دست یابد و در پرتو آن وارد بهشت گردد، اما انسان باید به جایی برسد که خدا را برای خدا بخواهد:



خلاف طریقت بود که اولیا



تمنا کنند از خدا جز خدا



گر از دوست چشمت به احسان اوست



تو در بند خویشی، نه در بند دوست [4].



و همان طوری که تذکر دادیم، آثار چنین عبادتی که فقط برای خداست، به خود عبادت کننده می رسد و باعث می گردد تا عبادت کننده مقام رضوان و قرب الاهی را به دست آورد، اما او برای این آثار، تن به عبادت خدا نداده است.



انسانی که به این جایگاه رسیده است، عبادت را راه عشق بازی با معبود یافته است[5]، و عاشق جز وصال معشوق، چیزی در سر ندارد و حتی به جایی می رسد که از خود، خواسته ای ندارد. او هستی اش را به پای معشوق فدا می کند. بابا طاهر در این باره چنین سروده است:



یکی درد و یکی درمان پسندد



یکی وصل و یکی هجران پسندد



من از درمان و درد و وصل و هجران



پسندم آنچه را جانان پسندد.



دو. پاسخ دیگر آن است که انسان دارای دو بعد است:



1.بعد الاهی، 2. بعد نفسانی، که از آن دو، به خود واقعی و خود مجازی[6] تعبیر می کنند. آنچه در اسلام، مذمت شده و جهاد و مبارزه با او به عنوان جهاد اکبر تلقی شده است، همین خود مجازی و خواسته های او است. اگر در قرآن آمده است که بزرگ ترین باختن ها، این است که انسان خودش را ببازد[7]، منظور همین خود و من واقعی است.



این خود حقیقی است که قرآن در باره آن فرموده است: "مانند آنهایی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز چنان کرد تا خود را فراموش کنند".[8] ؛ یعنی انسان این خود را آن گاه کشف می کند که خدا را کشف کرده باشد و لذا شهود منِ خود، هیچ وقت از شهود خدا جدا نیست.[9] با این خود، نه تنها نباید مبارزه کرد، بلکه باید او را عزیز و گرامی داشت و به همین جهت است که انسان حق ندارد عملی را که آبرویش را در بین مردم به خطر می اندازد، انجام دهد.[10]



به تعبیر شهید مطهری (ره): روح و حقیقت عبادت که توجه به خدا است، بازیافتن خود واقعی است. انسان خود حقیقی اش را در عبادت و در توجه به ذات حق پیدا می کند و می یابد.[11]



به هر حال، اگر هدف انسان از عبادت، ارتقای بعد الاهی و تقرب به پروردگار باشد و عبادت را به این نیت انجام دهد، در این صورت، عبادتی که برای ارتقای درجات معنوی و الاهی خود انجام می دهد کاملاً هم جهت و هم سو با عبادت "الله" می شود و از مسیرحق، ذره ای انحراف پیدا نمی کند. عبادت معصومین (ع) از این نوع است. ما انسان ها نیز باید با پیروی از ایشان (ع) سعی کنیم عباداتمان در این مسیر قرار ­گیرد.



در این صورت، انسان باید خودخواه باشد؛ یعنی ارزش های الاهی خود را بشناسد و آنها را دوست داشته باشد و آنها را بیهوده از بین نبرده و در مسیر افزودن بر آنها باشد؛ زیرا خودخواهی، به معنای دوست داشتن بعد الاهی، خداخواهی و خدا دوستی است. پس آنچه از نظر اسلام مذموم است، تلاش و کوشش، در راه خود حیوانی و مادی و نفسانی است، اما تلاش و فعالیت در راه ارتقای خود (بعد) الاهی، در حقیقت، تلاش و کوشش در راه خدا و برای خدا است.



لذا اگر انگیزه کسی که اجیر می شود عبادتی مثل حج را برای دیگری به جا آورد، ارتقای خود واقعی باشد[12]، این انگیزه او ممدوح است.

اسلام کوئست نت