مفاهیم «بدا»، «لوح محفوظ»، «کتاب مبین» و «لوح محو و اثبات» به چه معنا است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

مفاهیم «بدا»، «لوح محفوظ»، «کتاب مبین» و «لوح محو و اثبات» به چه معنا است؟

«بدا» در لغت به معناى ظهور بعد از خفاست و در قرآن نیز به همین معناى لغوى نیز استعمال شده است: «و بدا لهم من الله ما لم یکونوا یحتسبون» و در اصطلاح بعضی از علما، بداى در تکوین، نظیر نسخ در تشریع است، و به معناى جدید شدن «راى» است. باید دانست که بدا و نسخ واقعى از ناحیه خداوند محال است، چون لازمه آنها، مسبوق شدن علم خدا به جهل است و خداوند منزّه از جهل است. چنانچه امام صادق(ع) فرمودند: «انّ الله لَم یَبدُ له من جهل»؛ همانا خداوند بدایى به خاطر جهل برایش نیست. و آنچه در مورد خداوند قابل تصور است، بدا و نسخ ظاهرى است؛ یعنى پدیدار ساختن امرى براى مردم که در گذشته بر ایشان پنهان بوده است که این امر را خداوند از ازل می‌دانسته و از همان آغاز به همین شکل جدید که پدیدار گشته مقدّر داشته است، ولى به جهت مصلحتى که مقام تکلیف آن‌را ایجاب می‌کرد براى مدتى آن‌را از مردم مخفى داشته و سپس در موقع خود آشکار نموده است و این معنا معقول و پذیرفته است. آیه شریفه: «لِکُلِّ اَجل کِتابٌ. یمحو الله ما یشاءُ و یُثبِت و عِندهُ اُمُّ الکتابِ»؛ براى هر زمان و دوره‌اى کتاب [و قانون] است. خداوند هر چه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند و اُم الکتاب تنها نزد او است، صریح‌ترین آیه در رابطه با شان تغییر در تقدیر؛ یعنى بدا است، چون علم خداوند، آن‌گونه که امام صادق(ع) فرموده‌اند دو گونه است: «علم مکنون و مخزون که جز خودش کسى نمی‌داند که خود بدا [نشات گرفته] از آن علم است، دیگرى علمى که به فرشتگان و انبیا آموخته است و ما نیز بدان آگاهیم». بنابر این علمى که «بدا» از آن نشات می‌گیرد، لوح محفوظ است و علمى که بدا بدان تعلق می‌گیرد «لوح محو و اثبات» است. حال ببینیم مقصود از لوح محفوظ و محو و اثبات چیست. مقصود از لوح محفوظ (ام الکتاب) همان علم ازلى الهی است که مقدّرات در آن ثابت و غیر قابل تغییر است. بنا به گفته بسیارى از مفسران، لوح محفوظ و کتاب مبین یکى هستند چون کتاب مبین همان مقام علم پروردگار است، و در آیه شریفه است که «در زمین و آسمان چیزى به سنگینى ذره از پروردگار تو پوشیده نیست، و هیچ موجودى کوچک‌تر و بزرگ‌تر از آن نیست مگر این‌که در کتابى مبین هست». و مقصود از لوح محو و اثبات، صفحه گیتى و جهان هستى و طبیعت است که سرنوشت و تقدیر هر چیزى بر آن ثبت شده، لکن هیچ‌کدام از این تقدیرات ثابت نیست، بلکه همه آنها جنبه اقتضایى دارند. نتیجه آن‌که تغییر بر حسب مصالح و مقتضیات زمان و مکان و... در لوح محو و اثبات سارى و جارى است که بدا نیز بدان تعلق می‌گیرد. به خلاف لوح محفوظ (علم ازلى الهی) که از آن تعبیر به کتاب مبین و «ام الکتاب» نیز شده، تغییرناپذیر و ثابت است.

معناى لغوى و اصطلاحى «بدا»
«بدا» از ریشه «بُدوّ» به معناى ظهور شدید است[1] و در اصطلاح، گفته‌اند: بدا همچون نسخ داراى دو معناست:
1. پدیدار شدن راى جدید براى خداوند که پیش از این آگاهى نداشته و سپس به آن پى برده باشد. این معنا باطل و نسبت آن به خداى تبارک و تعالى محال و ممتنع است.
پدیدار ساختن امرى براى مردم که در گذشته بر ایشان پنهان بوده است؛ یعنى این امر را خداوند از ازل می‌دانسته و از همان آغاز به همین شکل جدید که پدیدار گشته مقدّر داشته است، ولى به جهت مصلحتى که مقام تکلیف آن‌را ایجاب می‌کرد، براى مدتى آن‌را از مردم مخفى داشته و سپس در موقع خود آشکار نموده است، این معنا معقول و پذیرفته است.[2] آنچه علماى شیعه از معناى «بدا» اعتقاد دارند و با استناد به روایات اهل بیت(ع) (مانند این‌که امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند از همه انبیا، همراه با توحید، ایمان به بدا را نیز پیمان گرفته است».[3] یا حدیث دیگر که می‌فرماید: «هر کس گمان کند براى خداوند مسئله جدیدى روشن شده که قبلاً آن‌را نمی‌دانسته از او تبّرى بجویید».[4]) روى آن پافشارى می‌کنند، همین معناست که بدا هنگامى به خداوند نسبت داده می‌شود به معناى ابدا؛ یعنى آشکار ساختن چیزى که قبلاً ظاهر نبود و پیش‌بینى نمی‌شده، است.[5]
از جمله آیاتى که دلالت بر این حقیقت می‌کنند، این آیه شریفه است: «... لِکل اجلٍ کتابٌ، یمحو الله ما یشاءُ و یُثبتُ و عِندهُ اُمُّ الکِتابِ»؛ براى هر زمان و دوره‌اى کتاب [و قانون] است. خداوند هر چه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند و «اُم الکتاب» تنها نزد اوست.[6]
توضیح این مطلب این‌که؛ علم خداوند که با آن، احوال آفریدگان را تدبیر می‌کند دو گونه است: یکى علم مخزون، که جز خداوند کسى بدان آگاه نیست که «لوح محفوظ» نامیده می‌شود و دیگرى، آن علمى که خداوند به فرشتگان و پیامبران و دیگر اولیاى خود داده که از آن به «لوح محو و اثبات» نام برده می‌شود و همین بخش از علم است که «بدا» بدان راه دارد.[7]
امام صادق(ع) می‌فرماید: «خداوند دو گونه علم دارد: علم مکنون و مخزون که جز خودش کسى نمی‌داند که خود بدا [نشات گرفته] از آن علم است. دیگرى علمى که به فرشتگان و انبیا آموخته است و ما نیز بدان آگاهیم».[8] بنابراین، دو گونه علم داریم: علمى که بدا از آن نشات می‌گیرد که لوح محفوظ است و دیگرى علمى که بدا بدان تعلق می‌گیرد که لوح محو و اثبات است. پس بدا عبارت است از محو اوّل و اثبات ثانى و خداى سبحان عالم به هر دو است و این حقیقتى است که هیچ صاحب عقلى نمی‌تواند منکر آن باشد؛ زیرا براى تحقق و وجود امور و حوادث، دو نوع پیش‌بینى متصور است: یکى تحقق قابل تخلف که به حسب اقتضاى اسباب ناقص، از قبیل شرط و یا علت و یا عدم مانع است. دیگرى تحقق و وجود غیر قابل تخلف که به اقتضاى اسباب و علل تامه آن حوادث است و وجودى است ثابت و غیر مشروط و غیر متخلف و آن دو کتابى که آیه مورد بحث؛ یعنى کتاب محو و اثبات و ام الکتاب معرفى می‌کند یا عبارت‌اند از همین دو مرحله از وجود، و یا مبدا آن دو هستند.[9]
لوح محفوظ ، کتاب مبین و لوح محو و اثبات
«... و عِندَنا کِتابٌ حفیظٌ»؛ و نزد ما کتابى است که همه چیز در آن محفوظ است.[10] یا آیه «فى لوح محفوظ»،[11] این آیات دلالت دارند بر این‌که کتابى است که حافظ اعمال تمام انسان‌ها و غیر آنهاست. در عین حال مشتمل است بر جمیع مشخصات حوادث و خصوصیات اشخاص و تغییراتى که آنها دارند، ولى خودش هیچ تغییر و دگرگونى ندارد. بنا به گفته بسیارى از مفسّران، لوح محفوظ و کتاب مبین یکى هستند. چون منظور از کتاب مبین همان مقام علم پروردگار است؛ یعنى همه موجودات در علم بی‌پایان او ثبت‌اند و شاهد، آن آیاتى است که می‌گویند: «در زمین و آسمان چیزى به سنگینى ذره از پروردگار تو پوشیده نیست، و هیچ موجودى کوچک‌تر و بزرگ‌تر از آن نیست، مگر این‌که در کتابى مبین هست»،[12] و «هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست، مگر این‌که روزى او بر خداست! او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را می‌داند همه اینها در کتاب آشکارى ثبت است! (در لوح محفوظ، در کتاب علم خدا)»[13] و دلالت می‌کنند که جهان پهناور هستى نیز انعکاسى از این لوح محفوظ است. پس مقصود از لوح محفوظ (ام الکتاب) و کتاب مبین، همان علم ازلى الهی است که مقدّرات در آن ثابت و غیر قابل تغییر است. بر خلاف لوح محو و اثبات، که سرنوشت و تقدیر هر چیزى در آن ثبت شده، لکن هیچ‌کدام از این تقدیرات ثابت نیست، بلکه همه آنها جنبه اقتضایى دارند. مقصود از لوح محو و اثبات، صفحه گیتى و جهان هستى و طبیعت است که تقدیر هر چیزى در طبیعت خودش، آن هم به طور اقتضایى است که در صورت عدم مانع، علت تامه براى ایجاد چیزی خواهد بود و ما نسبت به مانع علم نداریم. در حالی که بارى تعالى نسبت به آن علم دارد. به همین جهت على بن الحسین(ع) می‌فرماید: «اگر نبود آیه‌اى در کتاب خدا من تا روز قیامت می‌گفتم چه اتفاقى می‌افتد». زراره می‌گوید: پرسیدم کدام آیه، امام پاسخ فرمودند: «یمحو الله ما یشاء و یثبت و عنده‏ ام الکتاب».[14] پس لوح محو و اثبات، حکمى است عمومى که تمامى حوادثى را که به زمان و اجل محدود می‌شوند در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر؛ تمامى موجوداتى که در آسمان‌ها و زمین و ما بین آن دو است، دستخوش آن می‌گردند. چنانکه خداوند می‌فرماید: «آسمان‌ها و زمین و آنچه در آنهاست جز به حق و اجلى معلوم نیافریدیم».[15]
از مجموع بحث می‌توان نتیجه‌گیرى نمود که تغییر بر حسب مصالح و مقتضیات زمان و مکان و... در لوح محو و اثبات سارى و جارى است. به خلاف لوح محفوظ (علم ازلى الهی) که تغییرپذیر نیست. پس همه موجودات دو جهت دارند، یک جهت تغییر که از این جهت دستخوش مرگ و زندگى، زوال و بقا، و انواع دگرگونی‌ها می‌شوند و یک جهت ثبات، که از آن جهت به هیچ وجه دگرگونى نمی‌پذیرند و بدا در همان قسم اوّل است.

اسلام کوئست نت