مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

واژۀ تکامَد (hapax legomenon و در عربی: اللفظ الفرید/ الفرائد) به کلمه‌ای اطلاق می‌شود که تنها یک بار در سراسر یک متن به‌ کار رفته باشد. بنابراین به واژه‌ای که تنها یک بار در متن قرآن کریم به‌کار رفته باشد و هیچ مشتق یا هم‌خانواده‌ای از آن، در متن قرآن نباشد، «تکامَد قرآنی» می‌گوییم. مثال‌هایی از تکامَد قرآنی عبارتند از: صَمَد، اِرم، زنجبیل، یقطین، و تسنیم. بر این اساس، واژه‌ای چون «تنّور» را به سبب ذکر دوباره‌اش در قرآن (هود:40؛ مومنون: 27) نمی‌توان تکامَد دانست. چنین کلمه‌ای اصطلاحاً dis legomenon نامیده می‌شود.[1] مقالۀ حاضر می‌کوشد علاوه بر طرح و بررسی کلی مسائل پیرامون تکامَدهای قرآنی، فهرستی کامل از این الفاظ ارائه دهد تا بر مبنای آن، بتوان تصویر روشنی از تعداد، پراکندگی، دامنه، و دایره‌های معنایی تکامَدها در قرآن به دست آورد. این فهرست می‌تواند به صورت کلی یا جزیی موضوع بررسی دیگر محققان علاقمند به واژه‌ شناسی قرآنی شود.

اساس البلاغة اثر مفسر و لغت شناس ایرانى، ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى از بنيان گذاران ادبيات عرب و از متكلمان و مفسران قرن ششم هجرى است كه در موضوع لغت به زبان عربى منتشر شده است. مؤلف از آنجا كه در اصول، معتزلى مذهب بوده، در این کتاب سعى كرده است كه با توجه به جنبه ادبى، اعجاز بلاغى و لغوى قرآن را نشان دهد. کتاب متشكل از شرح حال مؤلف، مقدمه و متن است. مؤلف در تألیف کتاب از همان روش الفبايى متداول لغت‌نامه‌هاى عربى پيروى كرده است، و با توجه به حروف اصلى كلمه مرتب كرده، و در پى هر ريشه‌ى سه حرفى، مشتقات آن را آورده است. تنها تفاوتى كه این لغت‌نامه با الفباى متداول دارد آن است كه در ترتيب و توالى حروف كلمات به جاى تقديم حروف هاء بر حرف واو، حرف واو مقدم بر هاء آمده است.

تفسير الشهيد زيد بن علي(ع) المسمى تفسير غريب القرآن، از جمله كتب تفسيرى عربى منسوب به زيد فرزند امام زين‌العابدين(ع)(شهادت 121ق) است. اهميت اين كتاب به دليل قدمت آن است و اينكه از قديمى‌ترين كتبى است كه در علم لغت و تفسير به دست ما رسيده است. اين كتاب پس از سال 118ق، تأليف شده است. كتاب را يكى از شاگردان وى به نام عمرو بن خالد واسطى گردآورى و تدوين كرده است. آن‌گونه كه تراجم‌نويسان گفته‌اند برخى از سوره‌هاى اين اثر، به‌ويژه سوره «فاتحةالكتاب» و «البقره» در زمان حبس - پنج ماه - زيد بن على(ع) در زندان شام نگاشته شده است./ روش‌شناسى كتاب غريب القرآن: 1- ريشه‌هاى مشترك يا غير مشترك، از حجم 6236 آيه قرآن كريم، مجموعاً 2786 آيه از سور مختلف قرآن كه داراى 1152 ريشه مشتركند، در اين اثر بررسى شده است. 2- شرح و بيان كلمات پيچيده و غريب و بررسى لغوى و معنايى و توضيح مفردات آنها. 3- بررسى لغاتى كه غير لغت قريش در قرآن آمده است. 4- شرح جملات و عبارات قرآنى. 5- بررسى واژه يا واژگان و عبارات قرآنى به لحاظ تفسيرى. 6- بررسى به لحاظ مصداق. 7- بيان اقوال متعدد در تفسير كلمه‌اى واحد، به‌طورى‌كه ترجيح واحدى در آن يافت نمى‌شود. 8- استفاده نكردن از نظريات برخى از اهل تسنن. 9- بيان نكردن شأن نزول آيات، به‌ويژه آيات مربوط به اهل بيت(ع). (موارد 7 و 9 از نقاط ضعف اين اثر بشمار مى‌روند)

مفردات الفاظ القرآن نام دیگر آن (المفردات فی غریب القرآن) تالیف حسین بن محمد راغب اصفهانی (حدود، ۵۰۲ ق) است که حاوی واژه نامه بدیع قرآنی در یک جلد و به زبان عربی می‌باشد. در این واژه نامه که بر بنیاد مواد اصلی کلمه سامان داده شده، مسلک راغب چنین است که نخست ماده را با معنای حقیقی اش می‌آورد، آنگاه مشتقات آن را یاد می‌کند، سپس معانی مجازی را با تبیین علاقه حقیقت و مجاز عرضه می‌دارد. وی بر این همه، اولا از قرآن، ثانیا از حدیث و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه می‌جوید. او همچنین به یاد کرد قراآت وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن، دست می‌یازد. به عنوان نمونه در ماده «خبث»، ابتدا معنای حقیقی آن را ذکر می‌کند، «الخبت:» المطمئن من الارض، و... سپس معنای مجازی را متعرض می‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین و التواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو می‌کند: «و العلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر قرآن به قرآن را نمایان می‌دارد، «قال الله تعالی: «و اخبتوا الی ربهم»، و قال: «بشر المخبتین»‌ای المتواضعین، نحو «لا یستکبرون عن عبادته». در ادامه جلوه‌ای دیگر از تفسیر قرآن به قرآن را نشان می‌دهد و می‌نویسد: و قوله تعالی «فتخبت له قلوبهم» ای: تلین و تخشع. و الاخبات هنا قریب من الهبوط فی قوله تعالی: «و ان منها لما یهبط من خشیة الله» با این مثال می‌توان بیان داشت که مفردات راغب خود تفسیری پر بار و عمیق و مختصر است و فوائد و فرائد گوناگونی را داراست. گاه به نقد و رد آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکی می‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است. راغب در مفردات به مؤلفات پیشینیان عنایت ویژه‌ای نشان داده و از کتبی چون « المجمل فی اللغة ( ابن فارس )،الشامل فی اللغة (ابو منصور جبان)، تهذیب الالفاظ ( ابن سکیت )، معانی القرآن (فراء)،المسائل الحلبیات (ابو علی فارسی)، معانی القرآن ( زجاج )، العین (خلیل بن احمد)، تفسیر ابو مسلم اصفهانی ،تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)، کتاب سیبویه ، معانی القرآن (اخفش)، مجاز القرآن (ابو عبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسی)، غریب الحدیث (ابن قتیبة)، غریب الحدیث (ابو عبیدة)، الغریب المصنف (ابو عبید) و... استفاده نموده است. در تفسیر از علی بن ابیطالب علیه‌السّلام ، امام صادق علیه‌السّلام ، ابن عباس ، ابن مسعود ، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصری ، شعبی، سفیان و برخی دیگر، نقل اقوال می‌نماید. از لغویین مانند: مبرد، کسائی، سیبویه ، یونس، ابو زید، توزی، اصمعی و ابن عربی مطالبی می‌آورد. و در قرائت از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل می‌کند. اقوال جبائی، ابو القاسم بلخی و ابو بکر علاف را از متکلمین بازگو می‌نماید. و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور می‌شود. س از راغب، علمای زیادی از وی متاثر شد، کلام او را نقل نموده‌اند، از آن جمله‌اند فیروزآبادی در « بصائر ذوی التمییز » که بسیاری از عبارات راغب را در آنجا می‌آورد. سمین حلبی در « عمدة الحفاظ فی اشرف الالفاظ » که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست. زرکشی در « البرهان »، سیوطی در « المزهر »، « الاتقان » و « معترک الاقرآن »، فخر رازی در تفسیرش، بغدادی در «خزانة الادب»، زبیدی در « تاج العروس »، ابن حجر در «فتح الباری»، آلوسی در « روح المعانی » ابن قیم در « بدائع الفوائد »، بروسوی در « تفسیر روح البیان » و زمخشری نیز در «اساس البلاغة» از روش راغب در بیان معنای حقیقی، سپس مجازی و شواهد آنها، بسیار از وی متاثر شده است. محقق محترم چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطی فراهم و تحقیق نموده است. قبل از این چهار چاپ مختلف داشته که مشخصات آنها در صفحه ۴۰ مقدمه آمده است. هر یک از نسخه‌ها، به تحقیق اندیشمندی توانا انجام گرفته است، از جمله، محمد سید گیلانی، محمد الزهری الغمراوی ، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلی، که این خود گویای اهمیت این کتاب می‌باشد. نسخه حاضر که در یک مجلد قطور به قطع وزیری توسط محقق گرانقدر صفوان عدنان داودی انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ه ۱۹۹۲ م، در انتشارات دار القلم دمشق و دار الشامیة بیروت پشت سر نهاده است. این اثر به فارسی هم ترجمه شده، و ترجمه جدیدی از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده سازی بوده است. محمد سید گیلانی متوفی ۵۰۲ هجری ترجمه‌ای بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط کتابخانه مرتضوی تهران چاپ و انتشار یافته است. البته برخی معاجم تفسیر مفردات الفاظ قرآن هم قسمت عمده مطالب خود را از مفردات راغب اخذ نموده ولی اشاره‌ای به آن نداشته‌اند.

«تفسير غريب القرآن المنسوب الي الامام الشهيد زيد بن علي بن الحسين (ع)»، از جمله كتب تفسيرى عربى منسوب به زيد فرزند امام زين‌ العابدين (ع) است كه با تحقيق محمدجواد حسيني جلالي منتشر شده است. اين كتاب شامل مقدمه‌ اى مفصل به قلم محمدجواد حسيني جلالي است كه در آن بخش‌ هاى مختلفى از جمله شرح حال زيد از ولادت تا شهادت، نام والدين، القاب، مناقب، تأليفات وى، راويان، دلايل قيام زيد، فرقه زيديه و معرفى تأليفات ديگر در زمينه غريب القرآن به ترتيب قدمت آنها آورده شده است. توضيحاتى پيرامون تفسير غريب القرآن زيد بن على (ع) و شيوه تحقيقى محقق كتاب از ديگر مطالب مقدمه است. در اينجا به روش‌ شناسى كتاب غريب القرآن مى‌ پردازيم كه البته برخى از موارد ذيل مانند شماره‌ هاى 7 و 9 از نقاط ضعف اين اثر بشمار مى‌ روند: 1- ريشه‌ هاى مشترك يا غير مشترك، از حجم 6236 آيه قرآن كريم، مجموعاً 2786 آيه از سور مختلف قرآن كه داراى 1152 ريشه مشتركند، در اين اثر بررسى شده است. 2- شرح و بيان كلمات پيچيده و غريب و بررسى لغوى و معنايى و توضيح مفردات آنها. 3- بررسى لغاتى كه غير لغت قريش در قرآن آمده است. 4- شرح جملات و عبارات قرآنى. 5- بررسى واژه يا واژگان و عبارات قرآنى به لحاظ تفسيرى. 6- بررسى به لحاظ مصداق. 7- بيان اقوال متعدد در تفسير كلمه‌ اى واحد، به‌ طورى‌ كه ترجيح واحدى در آن يافت نمى‌ شود. 8- استفاده نكردن از نظريات برخى از اهل تسنن. 9- بيان نكردن شأن نزول آيات، به‌ ويژه آيات مربوط به اهل بيت (ع).

در این جستار با عنوان «دانش واژگان دشوار فهم قرآن» نخست از جایگاه این دانش در میان دیگر دانش هاى قرآن سخن گفته شده است. و آنگاه تعریف آن از میان تعاریف قرآن پژوهان مطرح گردیده و در ادامه، پیشینه دانش غریب القرآن تا روزگار یاران نبى اعظم(ص) پى جسته و از تلاش هاى دانشورانى چون «ابان بن تغلب»، «ابو عبیده معمر بن مثنى تیمى»، «ابو زکریا یحیى بن زیاد فراء»، «ابوبکر سجستانى» و راغب اصفهانى یاد شده است. معرفى آثار سامان یافته دانشوران یاد شده در حوزه دانش «غریب القرآن» و شیوه ایشان و ویژگى هاى آن آثار بحث دیگرى است که در این نوشتار بدان پرداخته شده است. و در فرجام از کتاب «المفردات فى الفاظ القرآن» تألیف ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانى که نقطه عطفى در گستره دانش «غریب القرآن» است سخن به میان آمده است.

در میان اشعار منسوب به جاهلیت، گاه اصطلاحات دینی، عبارت‌‌ها و مفاهیمی مشاهده می‌شود که با مفاهیم، تعابیر و اصطلاحات دینی قرآنی شباهت دارد. ادعای تقدم زمانی این اشعار بر قرآن کریم، عده‌ای را برآن داشته که بپندارند شعر جاهلی می‌تواند یکی از منابع قرآن تلقی شود. این نتیجه مبتنی بر احراز مشابهت تام و تمام مضامین اشعار جاهلی با قرآن از یک سو و اثبات اعتبار این اشعار از سوی دیگر است و بررسی‌های علمی در هر دو مورد خلاف آن را به دست می‌دهد. همچنین تاریخ‌گذاری بسیاری از اشعار حاکی از پیدایش آ‌ن‌ها در قرن دوم هجری بوده و اثر‌پذیری آن‌ها از فرهنگ قرآنی امری نمایان‌تر است. پی‌گیری شباهت‌ها و تعلیل و بیان چیستی این دست شباهت‌ها، بر عهدۀ این نوشتار است.