مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

با وجود اينكه‌ اقامة‌ نماز به‌ عنوان‌ سنتي‌ ديني‌ در جوامع‌ اسلامي‌ قدمتي‌ بس‌ ديرينه‌ دارد، براي‌ بسياري‌ از مسلمانان‌ هنوز هم‌ پرسش‌هاي‌ بسياري‌ دربارة‌ اين‌ فريضه‌ وجود دارد كه‌ يا بي‌پاسخ‌ مانده‌اند و يا پاسخ‌ آنها به‌ زباني‌ بيان‌ نشده‌اند كه‌ انديشه‌هاي‌ جستجوگر را اقناع‌ كند. به‌راستي‌ چرا بايد نماز بخوانيم؟ «اين‌ ايستادن‌ و خم‌ شدن، اين‌ نشستن‌ و به‌ خاك‌ افتادن‌ و با هر يك‌ كلماتي‌ گفتن، چه‌ معني‌ دارد؟» درست‌ است‌ كه‌ برپايي‌ نماز، جامة‌ عمل‌ پوشاندن‌ به‌ فرمان‌ الهي‌ است، اما اگر از فلسفة‌ آن‌ آگاه‌ نباشيم، جز اين‌ نمي‌توان‌ انتظار داشت‌ كه‌ از آن‌ كالبدي‌ بي‌روح‌ و عادتي‌ بي‌ثمر بيش‌ نماند ـ چنانكه‌ براي‌ بسياري‌ از ما چنين‌ است. كتاب‌ “سرود يكتاپرستي” مجموعة‌ چهار گفتار و يك‌ نوشتار است‌ از شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ دربارة‌ چيستي‌ و فلسفة‌ نماز و مسايل‌ مربوط‌ به‌ آن: دربارة‌ روح‌ و نقش‌ “سرود يكتاپرستي”. اولين‌ گفتار كه‌ عنوان‌ “فلسفة‌ نماز” بر آن‌ گذارده‌ شده، به‌ تاريخ‌ بيست‌ و دوم‌ رمضان ‌1386 هجري‌ قمري، برابر با چهاردهم‌ دي‌ ماه‌1345 هجري‌ شمسي‌ در مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ ايراد شده‌ است. آيت‌الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ كه‌ خود از سرچشمة‌ فيضان‌ نماز بهره‌ها برده‌ بود، با مشاهدة‌ كم‌توجهي‌ به‌ اين‌ عبادت‌ انسان‌ساز، كه‌ بدرستي‌ ستون‌ دين‌ ناميده‌ شده‌ و منبع‌ حياتبخش‌ و نيروزاي‌ مستمر زندگي‌ مسلمان‌ مؤ‌من‌ محسوب‌ مي‌شود، به‌ تجزيه‌ و تحليل‌ نقش‌ نماز در زندگي‌ فردي‌ و اجتماعي‌ مسلمانان‌ مي‌پردازد و با استفاده‌ از بديهيات‌ فطري، تلاش‌ مي‌نمايد تا روح‌ منور نماز را چنان‌ بر شنوندگان‌ بنماياند كه‌ آن‌ را به‌ مثابه‌ سرودي‌ با آهنگ‌ يكتاپرستي‌ بنيوشند و بازتاب‌ آن‌ در جاي‌ جاي‌ زندگيشان‌ آشكار باشد. رمز صلابت‌ مشهور و مشهود در شخصيت‌ آن‌ شهيد فرزانه‌ را بايد در چنين‌ فهمي‌ از نماز جست. آنان‌ كه‌ در پي‌ يافتن‌ راز راست‌ قامتي‌ وي‌ در سراسر زندگي‌ پرفراز و نشيب‌ اجتماعي‌ سي‌ سالة‌ او و مراحل‌ دشوار نهضت‌ اسلاميمان‌ هستند، بايد به‌ دركي‌ چنين‌ از نماز نايل‌ شوند و ثمرة‌ تعظيم‌ در برابر خالق‌ يكتا را در روابط‌ اجتماعي‌ لمس‌ كنند و ايمان‌ داشته‌ باشند كه‌ «مسلمان‌ در برابر هيچ‌كس‌ تعظيم‌ نمي‌كند». ثمرة‌ چنين‌ دركي‌ است‌ كه‌ به‌ مسلمان‌ جسارت‌ مي‌دهد تا بگويد: «من‌ شخصاً‌ تاكنون‌ در برابر هيچ‌كس‌ تعظيم‌ نكرده‌ و نخواهم‌ كرد. مسلمانم‌ و مسلمان‌ در برابر كسي‌ تعظيم‌ نمي‌كند» و «از هيچ‌كس‌ ستايشگري‌ نمي‌كند»؛ «نه‌ مرعوب‌ هيچ‌ چيز هستم‌ و نه‌ مجذوب»؛ چه‌ تنها خداوند است‌ كه‌ سزاوار ستايش‌ است. از همين‌ روي، اگر مسلمان‌ روزانه‌ در پنج‌ نوبت‌ اين‌ تمرين‌ را بكند و اين‌ سرود توحيد و يكتاپرستي‌ را بخواند اثري‌ چنان‌ ژرف‌ در روح‌ و جسم‌ و جان‌ او مي‌گذارد كه‌ او را در مقابل‌ سهمگين‌ترين‌ مصائب‌ و مشكلات، مقاوم‌ و استوار مي‌سازد. گفتار دوم، از سلسله‌ مباحث‌ تفسير قرآن‌ ايشان‌ برگزيده‌ شده‌ و به‌ تفسير آيات ‌142 تا 152 سورة بقره‌ كه‌ به‌ مناسبت‌ تغيير قبلة‌ مسلمين‌ از مسجدالاقصي‌ به‌ مسجدالحرام‌ نازل‌ شده‌ است‌ اختصاص‌ دارد. در اين‌ گفتار، نخست‌ به‌ زمان‌ و شأن‌ نزول‌ اين‌ آيات‌ پرداخته‌ شده‌ است. پس‌ از آن‌ به‌ جنبة‌ فقهي‌ تعيين‌ قبله‌ و نقش‌ عرف‌ و محاسبات‌ دقيق‌ علمي‌ عطف‌ نظر شده‌ است. محور سوم‌ بحث‌ بر حول‌ نقش‌ اجتماعي‌ و سياسي‌ تغيير قبله‌ در مرحله‌اي‌ حساس‌ از نهضت‌ اسلام‌ است‌ كه‌ در آن‌ نياز به‌ شفافيت‌ صف‌بندي‌ مسلمانان‌ در مقابل‌ غيرمسلمانان‌ پديدار مي‌شود و در تغيير قبله‌ نمود مي‌يابد. چهارمين‌ موضوع‌ مورد بحث، نقش‌ قبلة‌ واحد در يكپارچگي‌ و وحدت‌ كلمه‌ مسلمانان‌ است؛ يعني‌ «آن‌ نوع‌ جهان‌ پيوستگي‌ متمركز در محور اسلام‌ و تسليم‌ حكم‌ و آيين‌ خدا بودن‌ كه‌ شاخص‌ترين‌ صفت‌ امت‌ اسلامي‌ است. مردمي‌ كه‌ ايدئولوژي‌ واحد آنها را به‌ هم‌ پيوسته‌ و اين‌ ايدئولوژي‌ بر زندگي‌ آنان‌ تسلط‌ كامل‌ دارد، تصوير كنندة‌ جامعة‌ جهاني‌ اسلام‌ هستند». و از اين‌ رهيافت‌ است‌ كه‌ شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ به‌ انتقاد از برخي‌ شيوه‌هاي‌ رايج، اما نادرست، در مجالس‌ بزرگداشت‌ معصومين‌- عليهم‌السلام‌- و بويژه‌ حضرت‌ فاطمة‌ زهرا- سلام‌الله‌عليها- مي‌پردازند و محتواي‌ آنها را مغاير با هدف‌ والاي‌ پيامبر، امامان‌ بزرگوار و گرامي‌ دخت‌ پيامبر مي‌خوانند. گفتار سوم، پاسخي‌ است‌ كه‌ در زمان‌ تصدي‌ ايشان‌ در مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ به‌ پرسشي‌ دربارة‌ زبان‌ نماز داده‌ شده‌ است. شايان‌ تذكر اين‌ كه‌ يكي‌ از اموري‌ كه‌ ايشان‌ بدان‌ اهتمام‌ مي‌ورزيدند، ارتباط‌ با علاقه‌مندان‌ و جستجوگراني‌ بوده‌ است‌ كه‌ امكان‌ حضور در مركز مذكور را نداشته‌اند. اين‌ ارتباط‌ گاه‌ با ارسال‌ نامه‌ و گاه‌ با ارسال‌ نوار صوتي‌ حاوي‌ پاسخ‌هاي‌ ايشان‌ صورت‌ مي‌گرفته‌ است. تلاش‌ ايشان‌ در اين‌ پاسخگويي‌ بر آن‌ بوده‌ است‌ كه‌ با بياني‌ روان‌ و به‌دور از اصطلاحات‌ فني‌ فقهي، علت‌ وجوب‌ قرائت‌ نماز به‌ زبان‌ عربي‌ توضيح‌ داده‌ شود. اينجا نيز رد پاي‌ نقش‌ وحدت‌بخش‌ نماز به‌مثابه‌ سرود يكتاپرستي‌ قابل‌ مشاهده‌ است. گفتار چهارم‌ نيز از مباحث‌ تفسير قرآن‌ ايشان‌ استخراج‌ شده‌ است‌ كه‌ به‌ تفسير آية‌239 سورة بقره‌ كه‌ دربارة‌ نماز وسطي‌ است‌ اختصاص‌ دارد. ايشان‌ در اين‌ بحث‌ به‌ طرح‌ ديدگاه‌هاي‌ متفاوتي‌ كه‌ توسط‌ مفسرين‌ و فقها در اين‌ باب‌ ارايه‌ شده‌ مي‌پردازند و راه‌ حلي‌ را عرضه‌ مي‌كنند كه‌ از طريق‌ آن، جمع‌ بين‌ نظرات‌ مختلف‌ ممكن‌ باشد. پايان‌ بخش‌ كتاب‌ حاضر، نوشتاري‌ از آيت‌الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ است‌ كه‌ همزمان‌ با گفتار آغازين‌ اين‌ مجموعه‌ نگاشته‌ شده‌ و به‌صورت‌ دومين‌ نشريه‌ مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ منتشر گرديده‌ است. اين‌ نوشتار در سال‌1347 براي‌ نخستين‌ بار با عنوان‌ “نماز چيست؟” در ايران‌ به‌ چاپ‌ رسيد. شهيد آيت‌الله‌ بهشتي‌ در اين‌ رساله، بار ديگر بر نقش‌ حياتبخش‌ نماز تأكيد نموده‌ است: «نماز، سرود توحيد و يكتاپرستي‌ و سرود فضيلت‌ و پاكي‌ است‌ كه‌ بايد فكر و روح‌ ما را در برابر عوامل‌ شرك‌زا و آلوده‌ كننده‌اي‌ كه‌ در زندگي‌ روزمره‌ با آنها سر و كار داريم‌ پاك‌ و يكتاپرست‌ نگهدارد.»

مصالح یا مقاصد ضروری که از طریق استقرای شریعت به دست آمده است، پنج قسم است: حفظ دین، حفظ نفس، حفظ عقل، حفظ نسل و حفظ مال. شریعت این مصالح را دو گونه رعایت می کند: از جهت وجودی و از جهت عدمی. از جهت وجودی از طریق احکامی که آنها را حفظ می کند؛ مانند: عبادات، برای حفظ دین و از جهت عدمی از طریق از بین بردم زمینه های نابودکننده این مصالح؛ مانند حکم به کشتن مرتدان. برخی پژوهشگران معتقدند مسئله حقوق بشر «محور مقاصد شریعت» به شمار می رود و تأکید می کنند که بزرگ ترین ارزش حقوق انسان در احترام به اراده آزاد و خرد شاخص اوست و سلب اراده، از سر بریدن نیز بدتر است. برخی دیگر نیز بر آن اند که غرب به حقوق بشر، نگاه واژگونه ای دارد و در حالی بر حقوق بشر تأکید می کند که نسبت به جوهر وجودی انسان و وظایفش در برابر پروردگار، جامعه، خویشتن و تکامل خویش، بی توجهی می کند. این دیدگاه درست به نظر می رسد؛ زیرا شریعت، ضمن فراهم نمودن حقوق انسان، او را به وظایفش نیز آشنا ساخته است؛ از این رو است که امام زین العابدین(ع) در رساله حقوق و صحیفه سجادیه خود، بر درهم آمیزی حقوق و وظایف به شکل باشکوه و با والاترین شیوه اشاره می کند.