مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم برای تربیت انسان، دارای تشبیهات گوناگونی است؛ در آیه 41 سوره عنکبوت، ولایت پذیری غیر خدا را به سستی خانه عنکبوت تشبیه شده است؛ امروزه از تارعنکبوت جلیقه ضدگلوله ساخته می شود که حاکی از استحکام این رشته ظریف است. درباره چرایی تعبیر «أَوْهَنَ البُیُوت» عده ای سستی را به خانواده عنکبوت و برخی به تارعنکبوت نسبت داده اند. پژوهش حاضر با هدف واکاوی دیدگاه مفسران به روش تحلیلی توصیفی سامان یافته است. نتیجه اینکه: أولاً فعل «إتخذت» ناظر به عنکبوت مؤنث است که خانه را می سازد و «بیت» ناظر به جفت اوست که با هم خانواده تشکیل می دهند؛ اما مؤنث پس از بارداری جفت خود را می خورد و خانواده از بین می رود. از این رو «أَوْهَنَ» وصف خانواده است نه وصف تار؛ چراکه تار نمی تواند نقش خانه را ایفا نماید. این مفهوم درباره انتخاب غیرِخداوند به عنوان ولیّ است که با از بین رفتن منافعشان جمع شان از بین می رود. ثانیاً علم تجربی تار عنکبوت را جزء محکم ترین سازه ها می داند. گونه ای از عنکبوت تار نمی تند پس تار، خانه عنکبوت نیست بلکه از آن برای مصارفی مثل تسخیر، شکار، ساخت اتاقک های جلداندازی استفاده می کند و برای آسایش و خواب زمستانه و تولید مثل مخفیگاهی مانند تونل می سازد. ثالثاً مشرک، ماسوی الله را که در جایگاه خداوند قرار می دهد، اما نمی تواند نقشی حداقلی بپذیرد. پس مسئله ماهیت شیء یعنی تار عنکبوت نیست! بلکه مشعر به نقش آن هست!

اهمیت ترتیب نزول و مطالعه قرآن در این فضا، فهم بهتر و دقیق‌تری از آیات و ترکیب معنایی سوره‌ها در پی دارد. کاربست سوره عنکبوت متأثر از این موضوع و در هنگام مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه، ذیل مفهوم هجرت مورد بازخوانی قرار می‌گیرد. این تحقیق باهدف بررسی سوره عنکبوت با تکیه بر ترتیب نزول انجام پذیرفته است. در این نوشتار از روش تحلیل گفتمان با رویکرد توصیفی- تحلیلی استفاده شده است تا پس از تجزیه‌وتحلیل متنی سوره عنکبوت، با تکیه بر سیر نزول به واحدهای مفهومی مورداشاره از قبیل داستان انبیاء، ایمان، عمل صالح، نفاق و جهاد و ارتباط بین آن‌ها با مفهوم هجرت در آن بازه زمانی دست یافت. طبق یافته‌های تحقیق، مشرکان در هنگامة نزول سوره عنکبوت با هجرت مسلمانان به مدینه و جهت جلوگیری از هجرت روزافزون مسلمانان به آن سرزمین، شروع به آزار و اذیت مسلمانان ساکن مکه نمودند؛ به صورتی که با تشدید آزار و اذیت خود نسبت به مؤمنان و پیامبر (ص)، قصد داشتند با قتل پیامبر (ص)، زمینه‌های نابودی اسلام و مبانی انسان‌ساز آن از قبیل ایمان و عمل صالح را در آن برهه از زمان فراهم سازند. از دیگر سو، پیامبر (ص) برای حفظ جان مسلمانان و ایمان آنان و مقابله با فشارهای پیش رو، دستور هجرت به مدینه را به‌عنوان یکی از مصادیق ایمان و عمل صالح صادر نمود؛ چراکه ترک خانه، نزدیکان و تحمل مصائب این سفر خود تبلور عمل صالح می‌باشد. در همین راستا ذکر داستان واره سایر انبیاء در مورد هجرت، خود نوعی دلگرمی به پیامبر (ص) و مسلمانان جهت تحمل مسیر هجرت و تسهیل ناگوارهای آن می‌باشد.

از جمله مسائل مهم و مورد مناقشه در رابطه با قرآن کریم، مسئله ارتباط و تناسب آیات یک سوره با همدیگر است. برخی از مستشرقان عدم وجود نظم ظاهری در آیات یک سوره را دلیل بر غیر علمی بودن این کتاب و تدوین آن در طول تاریخ یا تحریف شدن گرفته اند. در مقاله برخی دیگر از مفسران قرآن کریم با تأکید بر وجود ارتباط و تناسب آیات سوره تلاش کرده اند تا وجود غرض اصلی یا وحدت موضوعی سوره را دلیل بر تناسب بیان کنند. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل مضمون» ضمن شناسایی موضوعات اصلی مطرح شده در یکی از سوره‌های قرآن کریم و ترسیم شبکه مضامین آن، مسئله وجود تناسب و ارتباط میان آیات یک سوره با همدیگر را اثبات کرده و روشی کارآمد و میان رشته‌ای جهت شناسایی موضوع اصلی سوره‌های قرآنی و ترسیم ساختار هندسی آنها معرفی کنیم. نتایج تحلیل مضمونی آیات سوره عنکبوت نشان داد که محوریت مباحث این سوره پیرامون دو مضمون فراگیر «آزمایش» و «ایمان» است بدین صورت که سنت الهی بر آزمایش ایمان انسان‌ها قرار گرفته است. ترسیم ابعاد این آزمایش و نیز ابعاد مختلف ایمان یک انسان، زیرمجموعه‌هایی هستند که در این سوره مطرح شده‌اند.

خواندن و نوشتن پیامبر(ص) ازجمله مباحث موردتوجه دانشمندان مسلمان بوده و ذیل آیاتی از قرآن به‌ویژه آیه 48 سوره عنکبوت، محور بحث قرار گرفته است. اینکه محدوده‌ی زمانی (قبل و بعد از بعثت) و مکانی (قبل و پس از هجرت) و دیدگاه‌ها در خصوص خواندن و نوشتن پیامبر(ص) کدام است؟ از پرسش‌های اصلی این پژوهش محسوب می‌گردد. لذا در این جستار با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد کتابخانه‌ای به بررسی، نقد و تحلیل دیدگاه 35 تن از مفسران و اندیشمندان اسلامی ذیل این آیه پرداخته‌ایم. نتایج نشان می‌دهد که دیدگاه‌های مطرح‌شده دراین‌باره در 11 عنوان متنوع و به دو دوره‌ قبل و بعد از بعثت قابل‌تقسیم است. دیدگاه‌های مربوط به قبل از بعثت عبارت‌اند از: 1-عدم عادت پیامبر بر خواندن و نوشتن. 2-‌تنها نخواندن کتاب‌های آسمانی. 3-تسلط بر خواندن و نوشتن. 4-خوب نخواندن و خوب ننوشتن. 5-نخواندن و ننوشتن نه عدم توانایی بر آن. 6-عدم توانایی بر خواندن و نوشتن. دیدگاه‌های مربوط به پس از بعثت نیز عبارت‌اند از: 1-خواندن و نوشتن پیامبر. 2-امکان خواندن و نوشتن. 3-جواز و بلااشکال بودن هر دو وَجه (خواندن و نوشتن، نخواندن و ننوشتن). 4-نوشتن. 5-نخواندن و ننوشتن. ارائه گزارشی نسبتاً جامع و تکمیل نقایص گزارش‌های دیگران در این خصوص، از دیگر نتایج پژوهش حاضر است. نویسندگان بر پایه دلایل قرآنی، تاریخی و عقلی، از میان دیدگاه‌های مطرح‌شده، به این گزاره متمایل شده‌اند که: پیامبر قبل از بعثت نمی‌خواند و نمی‌نوشت و این با توانایی ایشان بر خواندن و نوشتن منافات ندارد، اما پس از بعثت خواندن و نوشتن ایشان امری دور از ذهن نیست.

وجود چند شان نزول ذیل آیات اولیه سوره عنکبوت و ایضا آیه 60 این سوره و صحبت از نفاق و هجرت در این سوره سبب شده تا بعضی از مفسرین قائل به نزول گسسته این سوره شوند. در حالیکه تعدد سبب نزول ها ذیل یک آیه باعث بی اعتمادی و بی اعتبار شدن آنها می گردد. دلایلی که در رد این شان نزول ها ارائه شده عبارتنداز: تعدد آنها در باره یک موضوع ثابت، وجود روایات معارض، اضطراب در روایت های ذکر شده، حامل زیاده بودن بعضی از روایات نسبت به بعضی دیگر، عدم تفاهم شان نزول ها در تخصیص شان نزول ها به آیه ای خاص یا فردی مشخص، وجود شان نزول هایی مبنی بر مکی بودن آیات مستثنا شده، مخالفت با قرآن و دلایل نحوی مبنی بر ارتباط و انسجام آیات مستثنا با ماقبل و مابعد. در این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی علل پیدایش آیات مستثنیات سوره عنکبوت مورد نقد قرار گرفته و دلایل قائلان به استثنا مخدوش شده است.

یکی از مهمترین روش‌های تربیتی که در آیات قرآن کریم برای تربیت و تعالی بشر بیان گردیده، «سنت‌های الهی» است. سنت‌ الهی، روشی ثابت، بدون تغییر، شامل، فراگیر و دایم الهی است. سنت‌های الهی، بیدارکننده و حرکت‌آفرین است و آدمی را بر اقامه خیر و دوری از سیئات یاری می‌رساند. شناخت صحیح سنت‌های الهی موجب می‌شود افراد جامعه اسلامی و بالتبع کلیت جامعه، راه صلاح و راستی را از راه ناصواب تشخیص داده و به هدف والای خود در مکتب اسلام که همانا تعالی بشر است نائل آید. ازاین‌رو، پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل محتوایی، به موضوع «نقش تربیتی سنت‌های الهی در سوره عنکبوت» می‌پردازد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، ازجمله سوره‌های بیانگر سنت‌های الهی، سوره عنکبوت است. خداوند متعال در این سوره به برخی از سنت‌های الهی همچون سنت عذاب الهی برای ستمکاران (قوم شعیب، قوم عاد و ثمود، قارون و فرعون) و همچنین سنت نجات امت‌ها پس از امتحان و ابتلاء را بیان می‌کند. سنن قهریه و رحمانیه الهی که در سوره عنکبوت بیان گردیده، نقش تربیتی مهمی را برای مخاطبان قرآن کریم ایفا می‌کند، به‌نحوی‌که انسان با یادآوری و تذکره این سنن الهی، از قرار گرفتن و استمرار بر طریق ناصواب و گناه امتناع ورزیده و با رهایی از مسیر گناهکاران، راهِ صواب و کمال نهایی را برمی‌گزیند و بشارتِ سنن رحمانیه الهی همچون سنت نجات امت‌ها پس از امتحان و ابتلا نیز موجبات تشویق، ترغیب و امیدواری انسان بر تحمل سختی‌ها و شدائد می‌گردد. به دیگر سخن شناخت دقیق این سنت‌های الهی در سوره عنکبوت می‌تواند فرد جامعه اسلامی را در مسیر تربیت و تعالی یاری رساند، و با شناخت علل فراگیری سنت عذاب، از علل آن خودداری ورزید و موجبات تعالی را برای جامعه اسلامی فراهم کرد

در تفسیر آیه 49 سوره عنکبوت: (بَلْ‏ هُوَ آیاتٌ‏ بَیِّناتٌ‏ فِی‏ صُدُورِ الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) پیرامون عبارت های «هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ» و «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» ابهاماتی وجود دارد و با توجه به اینکه رجوع ضمیر «هو» به چه کسی و یا چه چیزی است، مفهوم «آیاتٌ بَیِّناتٌ» و مهم تر از آن، تعیین مصداق «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» تغییر خواهد کرد . در این پژوهش با شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی نظرات تفسیری فریقین در پنج قرن نخست هجری پرداخته شده است . در دیدگاه‌های فریقین، چندین نظر درباره مصداق عبارت (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) قابل جستجو است که عبارتند از: اهل کتاب و علمای آنان،اهل کتابی که مسلمان شده‌اند، مومنین ، علماء، پیامبر اسلام وامامان معصوم که در این میان امامان خود را تنها مصداق آیه معرفی نموده‌اند. در نقد دیدگاه-ها، نخست در تعیین مرجع ضمیر (هو) بین (پیامبر و قرآن)، مشخص شد که قرآن مرجع ضمیر بوده و در نتیجه، برخی از مصادیق ذکر شده برای عبارت (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) صلاحیت مصداق بودن را از دست دادند. در ادامه، با تبیین مفهوم عبارت (آیاتٌ‏ بَیِّناتٌ‏) اختصاص (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) به پیامبر اکرم و امامان معصوم ، که در برخی روایات تفسیری شیعه بدان اشاره شده ،آشکارگردید.

یکی از مسائل مهم و مورد بحث علوم قرآنی، مسئله ارتباط و تناسب آیات است. نتیجه پذیرش ارتباط و تناسب آیات، پی بردن به غرض و یا وحدت موضوعی سور قرآنی‌ست. به دلیل پراکندگی ظاهری آیات و پژوهش‌های محدود سوره عنکبوت، این سوره مورد بررسی قرار گرفت. هدف از این نوشتار، کشف تناسب آیات و در نتیجه محوریت سوره عنکبوت است. برای نیل به این هدف از روش تحلیل مضمون به عنوان روشی نوین که به کشف ارتباط داده‌های کیفی می‌پردازد، استفاده شده است. جهت اجرای دقیق این روش، شبکه مضامین و ماتریس مضامین به کمک نرم افزار MAXQDA ترسیم شد. حاصل بررسی‌های انجام شده به صورت کلی 215کد، 39 مضمون پایه، 9 مضمون ‌سازمان‌دهنده و 2مضمون فراگیر است. با توجه به شبکه مضامین بدست آمده، محوریت سوره عنکبوت به دو مضمون فراگیر آزمایش و ایمان بر می‌‌گردد. ایمان و آزمایش دو اصل جدایی ناپذیر در این سوره هستند. در واقع آنچه خداوند در سوره عنکبوت به آن می‌پردازد آزمایش ایمان است. هدف اصلی آزمایش، شناسایی مؤمنان واقعی‌ست. درواقع کسانی از آزمایش الهی سربلند هستند که علاوه بر سطح اولیه ایمان که همان تصدیق توحید و معاد و نبوت است، عمل را که لازمه و نتیجه ایمان است داشته باشد.

یکی از مهم­ترین مؤلفه­های فهم پیوسته از نظام معنایی قرآن، شناخت درست سوره به عنوان اصلی­ترین جز این ساختار نظام­مند است. شبکه ارتباطی پیچیده میان آغاز، بدنه و پایان سوره، از لایه­مندی مفاهیم نهفته در آن حکایت دارد. از این میان به طور خاص، زنجیره­مندی مفهومی آغاز و انجام سوره به عنوان ارکان اصلی آن، نقش مهمی در ارائه چکیده معانی به مخاطب ایفا می­کند؛ بنابراین کشف و استخراج پیوستگی میان افتتاح و اختتام که به فهم جامع­تری از ساختار کلی سوره می­انجامد، بیان­گر غایت این نوشتار خواهد بود. پژوهش حاضر در همین راستا، در صدد پاسخ به چگونگی امکان درک نظام­مندی حاکم بر ساختار سوره از طریق بررسی عناصر شروع و پایان است. کاربست تئوری ساختارگرایی توأم با روشمند­سازی آن در قالب طرحواره فراکتال، نوآوری این مقاله محسوب می­گردد. برجسته نمودن نقش تکرار معنادار اجزای خودمتشابه، در ایجاد ساختار اصلی یک طرح هماهنگ، شاخصه این طرحواره است. تحلیل شواهد لفظی- معنایی درون­بخشی و بینابخشی، به طرح خوانشی پیوسته از مفاهیم سوره می­انجامد. در بررسی موردی، ساختار پیوسته حاکم بر اجزای آغاز و پایان سوره عنکبوت، از طریق زنجیره مفهومی جهاد در دو سطح جهاد در حق و جهاد برای خویش قابل دریافت است. ذکر آثار انتخاب ایمان، هدایت و یا عدم انتخاب آن در قالب دو گروه مؤمنان و کافران، تبعات و فرجام هر گروه در برخی اقوام رسولان الهی تشکیل دهنده فضای پیوسته سوره عنکبوت دانسته می­شود.